Het populisme in Slowakije en Polen is nog ongekend sterk

In Midden-Europa bleek afgelopen weekeinde opnieuw dat het populisme een niet te onderschatten politieke kracht is. Bij lokale verkiezingen in Polen werd duidelijk dat de bevrijdende wind die sinds oktober vorig jaar onder de rechts-liberale Donald Tusk waait nog lang niet alle delen van het land heeft bereikt. En tijdens presidentsverkiezingen zaterdag wisselden de Slowaken de progressieve Zuzana Caputová in voor Peter Pellegrini, die de nationalistische en pro-Russische koers van de huidige regering in Bratislava stevig onderschrijft.

Caputová maakte vorig jaar bekend niet herkiesbaar te zijn in verband met aanhoudende doodsbedreigingen. Slowakije, het land waar in 2018 de tegels lichtende onderzoeksjournalist Jan Kuciak en diens verloofde bruut van het leven werden beroofd, slaat nu stevig een weg in waarin het recht van de sterkste domineert, en verdedigers van de rechtsstaat het nakijken hebben. Kuciak deed destijds onderzoek naar corruptie binnen de regering van premier Robert Fico, jarenlang de dominante figuur in de Slowaakse politiek. Na straatprotesten over de dood van Kuciak vertrok Fico, maar in september vorig jaar maakte hij een ongekende comeback. Sindsdien regent het controversiële plannen. Minder corruptiebestrijding, minder autonomie voor de publieke tv en géén steun voor Oekraïne. Met Pellegrini als president zal de wensenlijst van Fico nog sneller in vervulling gaan.

Lees ook Drijft Slowakije na deze verkiezingen verder van het Westen weg?

In de afgelopen acht jaar werd de rechtsstaat in Polen onder Tusks voorgangers eveneens zwaar op de proef gesteld. De conservatief-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) richtte de pijlen op rechters en media, ontving met de ene hand EU-subsidies en strooide kwistig met de andere om kiezers te paaien. Vorig jaar riep een brede coalitie onder leiding van Tusk het verval een halt toe, geholpen door een voor Poolse begrippen extreem hoge opkomst, met name dankzij vrouwen en jongeren, voor wie het moreel-conservatieve keurslijf begon te knellen.

De lokale verkiezingen van afgelopen zondag golden als een eerste belangrijke test voor Tusk. In sommige opzichten een geslaagde: de drie partijen in zijn coalitie behaalden samen landelijk gezien een meerderheid, net als in oktober. Een aantal provincies werd op PiS veroverd en de coalitie mag in grote en kleine steden meer burgemeesters benoemen. Maar PiS, zo bleek eveneens, blijft de grootste partij van het land. Het liet zondag overtuigend zien dat het nog steeds op dik eenderde van het electoraat kan steunen, vooral op het Poolse platteland waar uiteindelijk de meeste kiezers zitten. Het krijgt die steun min of meer onvoorwaardelijk, zelfs als het een slechte campagne voert, zoals in de afgelopen weken.

Met een knipoog citeerde PiS-leider Jaroslaw Kaczynski de Amerikaanse schrijver Mark Twain. „De berichten over mijn dood zijn enorm overdreven.” En Kaczynski heeft gelijk. De schaduw van zijn partij hangt nog levensgroot over Polen.

Lees ook Na twee maanden is één ding duidelijk in Polen: de regering-Tusk krijgt het niet makkelijk

Als er iets in de laatste maanden in Polen duidelijk is geworden, is het wel dat het uithollen van democratische spelregels makkelijker gaat dan het herstel daarvan. Het broodnodige exorcisme bij publieke tv, rechtspraak, ambtenarij en diplomatie is een helse klus, bleek in de eerste maanden van de nieuwe regering. Tusk en de zijnen kunnen kortom nog lang niet achterover leunen. Een meer overtuigende verkiezingsuitslag zou meer dan welkom zijn geweest. Een grotere opkomst ook. Die was zondag zoals vanouds weer laag – en pro-democratische krachten in Polen lijken daar uiteindelijk meer last van te hebben. Gebruik maken van het stemrecht is, tja, best belangrijk.