Italië probeert zich nu razendsnel los te maken uit de verstrengeling met Moskou

In de Zuid-Italiaanse havenstad Taranto, diep in de hak van de Laars, kun je met eigen ogen zien hoe Italië in een versneld tempo kiest voor groene energie, in een poging vlug minder afhankelijk te worden van Russisch gas.

Taranto is in Italië al jaren een synoniem voor vervuiling, bovengemiddeld veel kanker, en een sterk verhoogde CO₂-uitstoot. Veel is te wijten aan Ilva, één van de grootste staalfabrieken van Europa. Maar sinds april duiken naast de hoogovens van die fabriek ook de wieken op van het allereerste offshore-windmolenpark op de Middellandse Zee. Het Italiaanse energiebedrijf Renexia heeft daartoe samengewerkt met partners uit China, Spanje en Nederland – het Rotterdamse bedrijf Van Oord heeft de onderdelen van de windmolens de zee in geloodst.

Vier van de tien fonkelnieuwe windmolens, naast de containerkade, leveren inmiddels al stroom aan het elektriciteitsnetwerk. „De schone energie zal naar schatting jaarlijks 60.000 consumenten van schone elektriciteit voorzien”, vertelt ingenieur Paolo Sammartino tijdens een boottocht naar zijn project. Die stroom is voor eigen, Italiaans gebruik, en dat geldt straks ook voor de elektriciteit die zal worden opgewekt door een tweede, nog veel groter project. Voor de kust van Sicilië zal Renexia de komende jaren windmolens installeren op drijvende platforms, opnieuw een pioniersproject. Dat zal jaarlijks groene energie opleveren voor 3,4 miljoen gezinnen.

Banden met Poetin

Italië hinkt achteraan wat betreft de productie van groene energie, maar tracht de laatste maanden razendsnel een inhaalslag te maken. Niet alleen omdat Europa dit verlangt, maar bovenal omdat de regering van de hervormingsgezinde premier Mario Draghi sinds Poetins oorlog zo snel mogelijk af wil van olie en gas uit Rusland.

Onder Draghi’s leiding maakt Italië een gigantische omslag, niet alleen op het gebied van energie, maar ook politiek, cultureel en economisch. Decennialang waren de banden tussen Rusland en Italië zeer goed, en dat vertaalde zich niet alleen in lucratieve energiecontracten. Honderden bedrijven gingen zich in Rusland vestigen, en universiteiten knoopten relaties met Rusland aan. De nauwe relatie leverde Italië weleens het etiket op van ‘meest pro-Russische land in het Westen’. In het buitenlands beleid nam Italië een middenpositie in, zegt Giovanna De Maio, expert in Italiaans-Russische betrekkingen en onderzoeker aan de George Washington University in Washington DC. „Enerzijds bleef Italië trouw aan de EU en aan de NAVO, anderzijds onderhield Rome ononderbroken economische relaties, eerst met de Sovjet-Unie, later met de Russische Federatie.”

Italië had de grootste communistische partij in naoorlogs Europa, die een tijdlang uitstekende relaties met de Sovjet-Unie onderhield. Maar de politieke banden gingen – zeker in recente jaren – een heel stuk verder dan die tussen ‘oud links’ en Moskou. Denk op rechts aan Silvio Berlusconi’s vriendschap met Poetin, die hem uitnodigde in zijn vakantievilla op Sardinië, en samen met zijn Russische vriend in 2015 het glas ging heffen in de Krim, een jaar na de Russische annexatie.

Of denk aan de adoratie van de kant van de radicaal-rechtse Matteo Salvini, partijleider van de Lega. Salvini bewonderde Poetins voorliefde voor een wit en christelijk Europa, en zei in 2018 in Moskou dat hij zich in Rusland „thuis voelde, en in enkele Europese landen niet.” Salvini, destijds minister van Binnenlandse Zaken, sprak zich toen uit tegen westerse sancties tegen Moskou, die ook Italiaanse bedrijven troffen. De voorbije jaren knoopten partijgenoten uit Salvini’s Lega zeer goede banden aan met Rusland, en in Italië loopt nog een gerechtelijk onderzoek naar de partij en mogelijke financiering vanuit Moskou.

Ruimte aan Kremlin-propaganda

Ook een deel van de Vijfsterrenbeweging, vandaag in vrije val maar bij de verkiezingen van 2018 goed voor 32 procent van de stemmen, voelt zich aangetrokken tot Moskou. Of liever, tot de alternatieve wereldorde die Rusland belichaamt. Eerder dan sympathie voor Moskou voelen de ‘Vijf Sterren’ een bepaalde afkeer van Amerikaans imperialisme en wantrouwen jegens de NAVO. In 2017 suggereerde parlementslid Manlio Di Stefano dat de Italianen hun lidmaatschap van de NAVO moesten „heroverwegen”. Di Stefano is nu staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken. En al is online inmiddels van alles vakkundig gewist, velen herinneren zich nog de genereuze ruimte die de Vijfsterrenbeweging op haar digitale fora bood aan Russische propaganda-artikelen, onder meer van Sputnik en Russia Today.

Die zachte toon waarop in Rome vroeger soms over Rusland werd gepraat, is in Italiaanse regeringskringen volledig weg. Meteen na de inval in Oekraïne besloot Draghi dat hij zijn land razendsnel weg van Rusland zou leiden. Gezien de voorgeschiedenis misschien wel de grootste bocht van een westers land sinds het begin van de oorlog.

In februari importeerde Duitsland weliswaar nóg meer gas uit Rusland (55 procent), maar in Italië woog dat Russisch gas (45 procent) wel zwaarder door in de nationale energiemix. Al vlug voelde Italië die grotere kwetsbaarheid. Moskou aarzelde niet om zijn westerse energieklanten onder druk te zetten. Italië kreeg te horen dat het door „technische problemen, veroorzaakt door de sancties” op veel minder gas kon rekenen.

„Rusland is niet langer een rationele, voorspelbare handelspartner”, zegt Nathalie Tocci, directeur van denktank Istituto Affari Italiani (IAI) in haar kantoor in hartje Rome. Tocci was beleidsadviseur van Federica Mogherini, de voormalige Europese buitenlandchef. De pennenhouder op haar bureau staat vol met ironische hashtags – #fakenews, #Kremlin en #propaganda. Niemand die Poetin vóór deze oorlog als een heilige beschouwde, erkent Tocci, maar voorheen had zijn regime wel twee gezichten. Zo voerde Moskou in Syrië oorlog, maar onderhield het met het Westen economische banden. „Ineens is dat voorbij, en dat lijkt mij onomkeerbaar”, zegt ze.

Op energievlak is de Italiaanse bocht het zichtbaarst. Hernieuwbare energie, bestemd voor de binnenlandse markt, is sinds het begin van de oorlog ineens heel populair. De tijdgeest zit mee, voelen ze bij het groene-energiebedrijf Renexia: „Plots kan het allemaal relatief snel, maar eerder hebben wij wél mooi dertien jaar op alle nodige vergunningen moeten wachten”, zegt bestuurder Riccardo Toto van Renexia.

De Italiaanse bureaucratie werkt soms op de lachspieren. Energiebedrijf Renexia kreeg van drie verschillende instanties een andere kleur voor de windmolenwieken in Taranto opgelegd. Zwart voor de ene, wit voor de volgende, en de derde moest grijs met rode strepen. „Gelukkig heeft een windmolen drie wieken”, zegt directeur Toto gortdroog. „We hebben dan maar al die kleuren tegelijk gebruikt.”

De windmolens van Taranto veroorzaakten een klein domino-effect: inmiddels hebben andere bedrijven in Italië al vijftien gelijksoortige projecten voorgesteld. De regering-Draghi breekt het bureaucratische doolhof merkbaar af, zegt projectverantwoordelijke Paolo Sammartino. „ Steeds meer Italiaanse elektriciteit komt uit hernieuwbare energie, al is bijvoorbeeld Denemarken twee keer zo ver.” Was Italië vandaag ook zo ver, voegt hij toe, dan hing het nu niet zo sterk van Rusland af.

Hernieuwbare energie alleen kan het Russische gas in deze fase niet vervangen, en dus is de Italiaanse regering haastig op zoek gegaan naar andere gasleveranciers. In vier maanden tijd sloot Rome zeker vier contracten voor extra gas uit Algerije, Angola, Azerbeidzjan en Congo-Brazzaville.

Italië is daarmee in elk geval al een stuk minder afhankelijk van Russisch gas, zegt Nathalie Tocci, die ook lid is van de raad van bestuur bij het Italiaanse energiebedrijf ENI. „Eind dit jaar heeft Italië al 75 procent van zijn afhankelijkheid van Russisch gas afgebouwd, en de rest volgt al tegen 2024. Dat is als het ware al overmorgen.” Daarom denkt Tocci dat de ommezwaai die Italië nu maakt, Draghi zal overleven. „De nieuwe contracten zijn ondertekend, en de westerse sancties blijven zeker van kracht zolang Poetin in het Kremlin zit. Ik zie echt niet zo snel een weg terug.”

Elke dag bellen met Ursula

Ondanks de historische affiniteit met Rusland heeft Italië zich in regeringsverband altijd pro-Europees opgesteld. Maar Draghi, een volbloed Europaan die in de VS werd opgeleid en voorzitter was van de Europese Centrale Bank, gaat wél een flink stuk verder, en neemt het voortouw. „Italië wil Oekraïne in de Europese Unie”, zei hij al heel snel. Vorige week nam hij de nachttrein naar Kiev, samen met de Franse president Emmanuel Macron en de Duitse bondskanselier Olaf Scholz. Bij aankomst schaarden de drie zich volmondig achter Oekraïne als kandidaat-lid. Volgens een reconstructie in de gezaghebbende Corriere della sera was het Draghi die zijn Franse en Duitse collega over de streep haalde.

Al vanaf het prille begin van de Russisch-Oekraïense oorlog erkent Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen – die zegt dagelijks met Draghi te spreken – het grote politieke gewicht van de Italiaanse premier. Terwijl Italië vroeger wel vaker op de rem ging staan wat sancties betrof, was het ditmaal Mario Draghi die al meteen op het allereerste EU-spoedberaad over Oekraïne, op de avond van Poetins invasie, pleitte voor sancties tegen de Russische centrale bank.

Drie dagen later leek een deal tussen de EU en de VS over zulke strafmaatregelen op til, maar iemand moest de Amerikaanse minister van Handel Janet Yellen finaal overtuigen, en haar aansporen tot spoed, opdat Moskou niet vroegtijdig lucht zou krijgen van de plannen. Von der Leyen belastte Draghi met die taak. Aan het eind van de dag had hij de klus geklaard.

Woest om de slachtingen in Boetsja

Doorgaans spreekt Draghi beredeneerd en beheerst, om niet al te zeer in zijn kaarten te laten kijken. Maar tijdens deze oorlog klinkt vaak sterke emotie uit zijn woorden. Dat Ruslands buitenlandminister Sergei Lavrov in een Italiaans televisie-interview zei dat Hitler „Joods bloed had”, noemde Draghi een „ronduit obscene uitspraak”. En toen Rusland in april, geschrokken door de prompte Italiaanse steun voor de westerse sancties, de houding van zijn „oude vriend” als „onfatsoenlijk” bestempelde, sprong Draghi uit zijn vel. „Onfatsoenlijk?! Dat zijn alleen de slachtpartijen die wij elke dag weer zien.” Dat Gazprom wegens „technische problemen” minder gas zou leveren aan Italië, noemde de premier „leugens: Poetin gebruikt gas als politiek instrument, net zoals hij dat doet met graan.”

Volgens mensen in Draghi’s entourage hebben vooral de moordpartijen in Boetsja hem woest gemaakt op Poetin. Die woede klonk ook door in een interview met Vincenzo Amendola, staatssecretaris voor Europese Zaken in Draghi’s regering. Amendola erkende dat Italië en Rusland gebonden waren door een „decenniaoude” band. „Maar het is wél Rusland dat de internationale rechtsorde verstoord heeft, en deze breuk op zijn geweten heeft.”

Verankerd in Rusland

Maar dat de Italiaanse regering de banden met Rusland zou kunnen verbreken louter door elders gas te kopen, is een illusie. Daarvoor is de verstrengeling van beide landen te groot. Maar liefst vijfhonderd Italiaanse bedrijven hebben zich stevig in Rusland verankerd, en het is nog niet zo eenvoudig ze zomaar te laten vertrekken. Rome probeert bedrijven te helpen andere markten aan te boren, zegt Amendola. „Ondernemingen die het zwaarst onder de sancties lijden, mogen ook staatssteun verwachten, zolang dit past binnen de Europese regels.”

Maar tot nu toe is meer dan de helft van de Italiaanse ondernemingen in Rusland gebleven, zegt Davide Tentori, expert internationale economie bij de Italiaanse denktank ISPI in Milaan. Dat zijn volgens hem vooral bedrijven die sterk zijn gericht op de Russische binnenlandse markt. Volgens een lijst van de Yale School of Management zijn daar ondernemingen bij uit zowat alle sectoren, van pastamaker De Cecco tot kledingfabrikanten als Benetton en Boggi, en de Italiaanse Unicredit-bank.

„De sancties snijden nog niet zo diep als sommigen hadden verwacht, omdat Moskou zijn gas en zijn olie voorlopig nog kwijt kan”, zegt Tentori. Een aantal Italiaanse bedrijven kijkt de kat nog even uit de boom. Sommige schorten nieuwe investeringen op, andere schroeven hun activiteiten wel terug, maar houden elke optie voor heruitbreiding open. Italiaanse ondernemerslobby’s zien het bedrijfsleven liefst gescheiden van de wereldpolitiek.

Ook bij sommige Italiaanse politici staat de deur op een kier. De al eerder genoemde Matteo Salvini van Lega ontpopt zich plots tot „vredesgezant”. Salvini wilde einde mei naar Moskou reizen, totdat de regering hem duidelijk maakte dat zo’n diplomatieke rol niet behoort tot het takenpakket van een eenvoudige partijvoorzitter. Tijdens een recente ontmoeting met buitenlandse journalisten in Rome leek Salvini, terwijl de oorlog nog volop woedt, al volop te anticiperen op een normalisering van de relatie met Moskou: „Ik voel weinig voor opnieuw een jarenlange Koude Oorlog.”

Bij de Vijfsterrenbeweging kwam het deze week zelfs tot een breuk. Terwijl geen enkele Italiaanse partij Poetins invasie steunt, leidt de oorlog in Italië wél tot een verhit debat over wapenleveranties aan Oekraïne. Toen de Vijfsterrenbeweging onder leiding van voorzitter Giuseppe Conte steeds harder op de rem ging staan over wapens aan Kiev, liep de emmer van zijn partijgenoot en minister van Buitenlandse Zaken Luigi Di Maio over. „Tijd om te kiezen aan welke kant van de geschiedenis we staan”, zei Di Maio, en hij verliet de Vijfsterrenbeweging om samen met een zestigtal parlementsleden een nieuwe partij te vormen, die zich voluit achter Mario Draghi schaart.

De Italiaanse regering is dus niet meteen in last, maar ze is wel iets minder die eensgezinde „regering van nationale eenheid” die tijdens de coronapandemie is gevormd. En als het rommelt binnen een westerse regering, dan verkneukelt Moskou zich. Sergej Razov, de Russische ambassadeur in Rome, stelde nogal cynisch vast dat „helemaal niet iedereen in Italië ervan overtuigd is dat extra wapens aan Oekraïne leveren een middel is om vrede af te dwingen.”

En hoe moet het volgend jaar ná Draghi? De hamvraag is wie na de verkiezingen van volgend jaar premier wordt, en welke koers Italië dan vaart. Hoe lang deze oorlog nog voortduurt en welke repercussies dit verder heeft op het Italiaanse herstel na de pandemie, worden factoren van groot belang. De enige weg vooruit is samen met Europa, zei de premier in mei nog in het Europees Parlement. „Zoals op alle beslissende momenten sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog hebben wij ook nu vastberadenheid, visie, maar bovenal eenheid nodig. Ik ben er zeker van dat we die andermaal zullen vinden, samen.”