Als de charismaknop omgaat

Veel mensen vinden dat een leider charisma moet hebben. Maar wat is charisma eigenlijk en hoe werkt het? Toen Jorge Mario Bergoglio in 2013 Paus Franciscus werd, verkeerde de Rooms-Katholieke kerk in een diepe crisis – zo diep dat Franciscus’ voorganger, Benedictus XVI, zichzelf het niet meer zag aanpakken. Misbruikschandalen, geldverspilling, fraude, nepotisme.

Terwijl Franciscus achter de schermen de strijd aanbond met de problemen, stelde hij daar in de buitenwereld ook een heldere, andere boodschap tegenover. De kerk moest ‘back to basics’. Het moest weer draaien om de armen en de zwakken. En hoewel de bestuurders binnen het Vaticaan na drie jaar inmiddels die boodschap wel kunnen dromen, kunnen de gewone katholieken en de rest van de wereld er geen genoeg van krijgen.

Paus Franciscus is een interessante charismacasus. Volgens leiderschaponderzoekers dichten wij mensen charisma toe wanneer ze zich gedragen als rolmodel, duidelijk stelling nemen en wijzen op een hoger doel. Wat ook helpt is enthousiast en optimistisch spreken – en blijven spreken – over één duidelijk thema.

Maar meestal is dat niet genoeg. Als het best goed gaat in ons leven, zitten we namelijk helemaal niet te wachten op zo’n drammer die de boel komt opschudden. Pas als er sprake is van een crisis, dán willen we luisteren naar zo'n vastbesloten type.

Wat charismatische leiders ook kenmerkt, is dat ze zich niet neerleggen bij het ‘frame’ van zo’n crisis. Ze gebruiken de problemen om er iets tegenover te stellen. Terug naar de ‘roots’ van de kerk bijvoorbeeld, compassie met de armen en zwakken. Of vooruit naar een duurzame toekomst. Ze blijven niet hangen op de plek en in de woorden die de crisis markeren.

Hoe zit het dan met Donald Trump? Trumps succes is vooral gebaseerd op een crisis die wij als Europeanen niet voelen. Hij zegt: de Amerikaanse droom is dood. Dat is de schuld van de heersende politieke klasse. Maar ik, Trump, zal als succesvolle zakenman die droom weer tot leven wekken. Groter en beter dan ooit.

Holle schreeuwerij, denk je als Europeaan. Maar een Amerikaan die zich herkent in de geschetste problemen, ziet iemand die hardop zegt wat er mis is en daar een oplossing voor lijkt te hebben. En op dat moment gaat de charismaknop in je hoofd om.

Omdat het ervaren van een crisis zo’n belangrijke rol speelt bij charisma, is de verering van leiders meestal tijd- en situatiegebonden. Het klassieke voorbeeld: Winston Churchill werd na zijn succesvolle leiderschap in de Tweede Wereldoorlog niet herkozen als premier in juli 1945.

En denk ook aan een gevierde manager als Jan Timmer, die de eerste grote Nederlandse ‘turnaround’ leidde: operatie Centurion bij het toen noodlijdende Philips. Timmer bleek in latere functies en andere situaties gewoon weer een feilbare sterveling.

Charisma is iets tijdelijks. Soms lost een leider de crisis op. En daarna is zijn of haar daadkracht – logisch – een stuk minder nodig. Meestal lukt het niet. Dan zinken onze gevoelens van bewondering en enthousiasme vanzelf weer terug in onze zee van gedachten. Totdat de volgende crisis en de volgende verlosser zich aandienen.