‘Het internationaal recht biedt aanknopingspunten voor vervolging Israël om uithongering van Gaza’

Toen Jolanda Andela eind 2018 vanuit Nederland hand- en spandiensten verleende aan een organisatie die uitgehongerde Jemenieten probeerde te helpen, raakte ze er scherp van doordrongen hoe cruciaal de voedselvoorziening voor burgers in een land in oorlog is. „En ik vroeg mezelf af: hoe kan het toch dat daar in het internationaal recht zo weinig mee wordt gedaan”, vertelt ze in haar woonplaats Den Haag.

Ruim vijf jaar later is de dertigjarige Andela net gepromoveerd aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op een proefschrift over de mogelijkheden die het internationaal recht biedt om oorlogvoerenden te vervolgen die uithongering van burgers als methode van oorlogvoering jegens hun tegenstanders gebruiken. Een zeer actueel onderwerp, gezien de Gaza-oorlog, waar Israël al maanden mondjesmaat voedsel toelaat. Honderdduizenden Gazanen worden daardoor geconfronteerd met acute honger.

Rijk was de oogst van Andela’s onderzoek in eerste instantie niet. Slechts één artikel in het Statuut van Rome, dat de grondslag vormde voor het Internationaal Strafhof in Den Haag, maakt expliciet melding van uithongering. Onder de categorie ‘oorlogsmisdaden’ wordt vermeld dat het opzettelijk uithongeren van burgers als oorlogsstrategie, bij voorbeeld door expres de voedselvoorziening te ontregelen, geldt als een oorlogsmisdaad.

Maar wie oorlogvoerende partijen hiermee juridisch wil aanpakken, heeft de nodige hindernissen te overwinnen. „Bij sommige misdaden is het voldoende als de handeling met opzet is begaan, maar bij uithongering moet je ook kunnen aantonen dat het voedsel is weggenomen met de intentie tot uithongering”, legt Andela uit. „Die vereisten voor de bewijsvoering zijn vrij strikt, waardoor vervolging op basis van dit specifieke oorlogsmisdrijf niet zo eenvoudig is.”

Is dat het enige aanknopingspunt in het internationaal recht tegen uithongering?

„Nee, ik heb in mijn proefschrift laten zien dat we verder kunnen gaan door ook naar andere regels in het internationaal recht te kijken, niet alleen binnen het internationaal strafrecht, maar ook op het gebied van de mensenrechten, het internationaal humanitair recht en staatsaansprakelijkheid.

„Mijn onderzoek heeft daarnaast aangetoond dat binnen het kader van internationaal strafrecht ook andere artikelen in het Statuut van Rome mogelijkheden bieden. Dan kun je denken aan aanvallen op burgerdoelen, het aanvallen van voedselvoorraden voor de burgerbevolking of misdrijven die onmenselijke behandeling betreffen, zoals opzettelijke mishandeling, schade of letsel toebrengen. Dan stuit je op meer aanknopingspunten met vaak ook minder strikte vereisten dan bij het bewijzen van intentie.”

Ziet u mogelijkheden om een klacht wegens uithongering in Gaza bij het Internationaal Strafhof in te dienen?

„Bepaalde bewijsstukken kunnen in dit opzicht doorslaggevend zijn. De Israëlische minister van Defensie (Yoav Gallant, red) riep bijvoorbeeld in de dagen na 7 oktober, het begin van de oorlog, op tot een totale belegering van Gaza. De hele regio zou moeten worden afgesloten van voedsel, water, elektriciteit en brandstof. Dat zou juridisch gezien kunnen worden als een intentie tot uithongering.

„Het opdracht geven tot zo’n belegering kan worden opgevat als een handeling die daartoe leidt. Maar als we het hebben over dezelfde gedragingen, kunnen klachten op grond van andere misdrijven wellicht eerder tot een veroordeling leiden. Er wordt door het Strafhof ook al een onderzoek uitgevoerd naar de situatie in Palestina.”

Als je een proces wilt beginnen over uithongering, kun je dan het beste zijn bij het Internationaal Strafhof of het Internationaal Gerechtshof?

„Het hangt ervan af wie je aansprakelijk wilt stellen. Het Strafhof gaat over individuen, het Gerechtshof over geschillen tussen staten. Maar in sommige gevallen kunnen staatsaansprakelijkheid en individuele aansprakelijkheid overlappen. Ik denk dat beide instanties complementair aan elkaar zijn.”

Zijn er in het verleden ooit zaken aangespannen over uithongering?

„Het is soms wel aan de orde geweest maar zeer beperkt. Onder meer bij het Tribunaal van Neurenberg na de Tweede Wereldoorlog werd gerefereerd aan uithongering van burgers als onderdeel van misdaden tegen de vrede, oorlogsmisdrijven ofwel misdrijven tegen de mensheid. Maar verschillende typen gedragingen werden niet van elkaar gescheiden.”

Het opmerkelijke ‘Hungerplan’ van de naziminister van Landbouw en Voedselbeleid, Herbert Backe, werd echter niet als specifiek misdrijf in Neurenberg behandeld. Dit plan was erop gericht Duitsers, in het bijzonder militairen van de Wehrmacht, te voeden ten koste van de voedselvoorziening van miljoenen mensen in de Sovjet-Unie. Hoewel het plan maar gedeeltelijk werd uitgevoerd, leidde het tot een hongersnood die miljoenen mensen het leven kostte.

Zijn er buiten Gaza andere conflicten waarbij aan een aanklacht wegens uithongering valt te denken?

„Er zijn zeker andere conflicten waarin acute voedselonzekerheid of uithongering van burgers ook centraal staat. Soedan, Jemen en Tigray in Ethiopië, bijvoorbeeld. Maar je kunt ook denken aan de strategie van kneel or starve (kniel of verhonger) van de regering van president Assad in het Syrische conflict. Daarmee werden steden en dorpen in handen van de oppositie afgesloten van water en voedsel tot mensen verhongerden. Hiernaast zijn er in Syrië ook gerichte aanvallen geweest op voedselvoorzieningen zoals bakkerijen, markten en de landbouw, en werd humanitaire hulpverlening gehinderd. Hulpverleners zijn aangevallen.”

Denkt u dat uithongering als misdrijf een grotere rol in het internationaal recht kan krijgen?

„Inmiddels zijn hier en daar wel wat zaadjes geplant tijdens sommige processen, maar uithongering is nog niet het centrale misdrijf geweest in een internationale zaak en er is ook nog relatief weinig juridische reflectie en analyse op toegepast. We verkeren nog in een heel pril stadium wat betreft de ontwikkeling van regels hiervoor. Maar ik hoop zeker dat dit ertoe leidt dat er zaken worden aangespannen waarbij uithongering van burgers centraal staat. Dat kan dan bijdragen tot een beter begrip van de internationaal juridische implicaties van het gebruik van uithongering van burgers in situaties van gewapend conflict.”

Lees ook ‘Honger kan een enorm krachtig politiek-militair drukmiddel zijn’