Zorgen om persvrijheid in Italië na weren van monoloog over fascisme bij publieke omroep

Op 25 april herdenkt Italië de bevrijding van het nazifascisme. Naar aanleiding van die nationale feestdag vroeg Rai 3, de traditioneel progressieve zender van de Italiaanse publieke omroep, aan Antonio Scurati om een monoloog te schrijven en voor te dragen op tv. Scurati is de auteur van een internationaal succesvolle reeks historische romans over de fascistische dictator Benito Mussolini.

Zijn tekst begint met een herinnering aan de politieke moord op Giacomo Matteotti, de leider van de Italiaanse socialistische partij en het laatste parlementslid dat het nog durfde op te nemen tegen Mussolini. Hij werd door een fascistisch doodseskader vermoord. Antonio Scurati vraagt daarop de politieke nazaten van het fascisme, die Italië vandaag besturen, om eindelijk te erkennen dat het fascistische bewind zich niet bediende van „occasioneel maar wel van systematisch geweld”, maar hij stelt vast dat de huidige machthebbers „de geschiedenis liever herschrijven.”

Lees ook ‘In Italië is de neofascistische politieke traditie zeer mainstream geworden’

Kort voor ze de bekende schrijver zaterdagavond in haar uitzending zou verwelkomen, vernam Rai-presentatrice Serena Bortone dat de afspraak met Scurati was geannuleerd. De omroep zou later laten doorschemeren dat Antonio Scurati te veel geld voor zijn tv-optreden zou hebben gevraagd. Om dit te ontkrachten stuurde de schrijver zijn tekst gratis op naar Bortone, die de monoloog zelf voorlas tijdens haar programma. Het filmpje werd druk rondgestuurd op sociale media, met de oproep om Scurati’s tekst op 25 april zo veel mogelijk voor te lezen op publieke herdenkingen van bevrijdingsdag.

Overnamestrijd

De journalistenvakbond bij de Rai tilt zwaar aan het incident. „Volgens een intern document van de Rai ketste de afspraak met Antonio Scurati af om redactionele redenen”, reageert vakbondssecretaris Daniele Macheda. „Dat het een geldkwestie zou zijn geweest, is een smoes. Wat hier écht achter zit, is dat Scurati van de publieke omroep moet worden geweerd.”

Het betreft geen eenmalig incident. Onlangs heeft de parlementscommissie die waakt over de Rai aangegeven dat politieke campagnebijeenkomsten zonder enige journalistieke omkadering mogen worden uitgezonden op Rai News 24, het kanaal van de Italiaanse publieke omroep dat de klok rond nieuws uitzendt. Rai-journalisten vinden dit erg kwalijk, tijdens de campagne voor de Europese verkiezingen van begin juni.

Ook wilde de parlementscommissie een einde maken aan de wettelijke verplichting dat vertegenwoordigers van de politieke meerderheid en de oppositie evenveel en gelijkwaardige zendtijd krijgen.

AG Com, het onafhankelijke controleorgaan dat de aanbevelingen van de parlementscommissie beoordeelt, heeft dit voorstel verworpen. Maar de ongecontroleerde uitzendingen van campagnebijeenkomsten zijn wél aanvaard, zegt Macheda. „De Italiaanse openbare zender wordt met deze maatregel door politieke partijen misbruikt.”

En het rommelt niet alleen bij de Rai. De journalisten van Agi, na ANSA het grootste Italiaanse persagentschap, zijn ongerust vanwege de overnameplannen door Antonio Angelucci, zakenman en parlementslid van de Lega, de rechtse regeringspartij van Matteo Salvini. Angelucci is nu al uitgever van Il Giornale, Libero en Il Tempo, de drie belangrijkste rechtse kranten in Italië.

Nu is Agi nog in handen van het staatsenergiebedrijf ENI, dat zich volgens de redactie van het persagentschap nooit inhoudelijk met de berichtgeving heeft bemoeid. De journalisten vrezen dat hun journalistieke onafhankelijkheid op het spel staat als Angelucci het roer overneemt. De vrees is dat de ondernemer-politicus besluit de redactie van het persagentschap af te slanken, en reporters van zijn rechtse kranten bij Agi te benoemen. De overnamesaga sleept al maanden voort en heeft bij Agi al tot stakingen van de redactie geleid.

Antonio Angelucci is nu parlementslid voor de Lega, en behoorde eerder tot die andere rechtse regeringspartij, Forza Italia. Van de derde rechtse regeringspartij, Broeders van Italië van premier Giorgia Meloni, kwam onlangs het voorstel om tot 4,5 jaar gevangenisstraf in te voeren voor journalisten die schuldig worden bevonden aan smaad.

Het amendement kwam van Gianni Berrino, senator van Broeders van Italië, en leidde tot flink wat protest – overigens ook bij het liberale Forza Italia en de Lega. Berrino trok het voorstel uiteindelijk weer in, maar het mag duidelijk zijn, zegt Rai-vakbondsman Daniele Macheda, dat er in Italië „een klimaat van groeiende irritatie jegens journalisten heerst”.

Gerechtelijk onderzoek

Zo loopt in het Centraal-Italiaanse Perugia een gerechtelijk onderzoek naar drie journalisten van de krant Domani. Zij worden ervan verdacht dat ze via een agent van de financiële politie indirect toegang zouden hebben gekregen tot een database met fiscale gegevens, en daarna vertrouwelijke informatie zouden hebben gebruikt.

De bal raakte aan het rollen met Guido Crosetto, de Italiaanse minister van Defensie, die vlak voor hij minister werd een dik betaalde adviseur was van de wapenindustrie. In 2021 ontving Crosetto 901.000 euro uit de defensiesector, schreef Domani, waarvan een groot stuk van wapenfabrikant Leonardo.

Dat het ministerie dat Crosetto sinds 2022 leidt, nu een belangrijke klant is van Leonardo, hebben de journalisten gedocumenteerd als een schoolvoorbeeld van belangenverstrengeling. „Crosetto dreigde ons eerst aan te klagen wegens laster”, zegt Giovanni Tizian, een van de auteurs van het artikel, „maar heeft de inhoud van ons stuk nooit ontkend. Wel stapte hij naar de rechter om onze bronnen te achterhalen.” Tizian bevestigt overigens niet dat de agent in kwestie zijn bron was.

„Wij moeten onze bronnen beschermen”, valt zijn collega Nello Trocchia hem bij. Ook tegen hem loopt een onderzoek. „Als dit ontaardt in een klopjacht tegen bronnen, dan is dit de doodsteek voor de onderzoeksjournalistiek.”

Democratie en rechten zijn elastisch, zegt Trocchia nog. „Ze zijn nooit definitief verworven. De onrust bij de Rai, wetten om journalisten te muilkorven, en de krampachtige reacties van politici op journalistiek onderzoek: op het spel staat het basisrecht van de pers om te informeren, en van burgers om geïnformeerd te worden.”