Gaat de rechtszaak Milieudefensie v. Shell inderdaad de vraag beantwoorden „of het wel aan rechters is om een groot olie- en gasbedrijf als Shell een vermindering van zijn uitstoot op te leggen”? De krant vatte deze belangrijke rechtszaak onlangs op deze manier samen. En sindsdien denk ik daar over na. Is dat ook zo? Wordt hier definitief de grens getrokken tussen rechter en wetgever in klimaatzaken? Vorige week sloot de zaak in hoger beroep. Het hof komt pas in november met een vonnis. Maar of de grens tussen rechter en politiek voor altijd zal worden getrokken? Mwah.
Het is alvast niet de énige zaak waarin dit speelt – eerder deze maand droeg het Mensenrechtenhof in Straatsburg EVRM-ondertekenaar Zwitserland nog op om binnen 30 jaar met een ‘effectief klimaatbeleid’ te komen. Grote consternatie. Maar als je goed kijkt doen rechter en wetgever in hachelijke kwesties al decennia een variant op de processie van Echternach: twee stappen vooruit, één achteruit. De rechter oordeelt en corrigeert soms, de politiek schrikt op, blaast wat en stelt dan haastig de wet of het verdrag bij, naar eigen inzicht. Of niet natuurlijk: soms past de politiek juist de wet aan aan wat de rechter vindt. Dan heet het deftig dat de rechter aan ‘rechtsvorming’ doet die de wetgever daarop ‘codificeert’. Opgelucht dat ze van een hachelijke discussie is verlost. Zo kwamen we aan euthanasieregels en stakingsrecht voor ambtenaren, bijvoorbeeld.
Je kunt het ook als de tango van het ‘voortschrijdend inzicht’ zien. Of als haasje over – eerst de een, dan de ander. De trias politica als zelfcorrigerend systeem van rechter en politiek. Democratisch is dat helemaal oké. Doorgaans met mensenrechten of algemene beginselen als rechtsgrond, de garantiebepalingen van de democratie. En met burgers en belangengroepen als aanjager. In de Shell-zaak is dat onder meer het ‘voorzorgbeginsel’. De plicht om erger te voorkomen, dus gevaarlijke milieuverandering tijdig tegen te gaan. Fijn dat de burger in een democratische rechtsstaat de rechter daarmee direct aan het werk kan zetten, toch? Het systeem werkt al decennia zo.
Rechters zijn overigens niet heel dol op dit type zaken omdat ze precies aanvoelen waar ze voor worden gebruikt. Als wisselomgooier in hachelijke kwesties, als megafoon in het publieke debat – in modern Nederlands, om het ‘narratief’ te veranderen. En ze trappen er dan ook lang niet altijd in. De berm ligt vol met ideële dagvaardingen waar de rechter niks mee deed. De eerste die ik ooit meemaakte ging over een eis om Amerikaanse kruisraketten met nucleaire lading uit Nederland te weren omdat daar ‘genocide’ van te verwachten was. Klinkt bekend, nietwaar. Da’s niet aan ons, zei de rechter.
Maar anderzijds: er komt ook vaak wél wat uit. Een leveringsverbod voor F-35-onderdelen aan Israël dat zich mensenrechtelijk misdraagt. Een niet-discriminerende instructie om luchthavenpassagiers te selecteren voor controle. Een verbod om het water af te sluiten voor gezinnen met kinderen. Vaak doen partijen die op de korrel zijn genomen, moeite om de rechter zoveel mogelijk te kleineren. „Niet voor toegerust” mopperde de Shellbaas, die rechters. En ook „niet effectief”, want Shell moet ook in een wereldmarkt zien te overleven. Oneerlijk dus, want ‘anderen’ kunnen daar gewoon hun gang blijven gaan. We zijn terug op het schoolplein – je handen schoonwassen in het vuil van de ander. Als zij het doen, dan mogen wij toch ook? Hoe krijgen we zo’n Haags hof weer in z’n hok, was de Shell-teneur.
De grap is dat zo’n argument averechts werkt. Rechtspraak is er om zwakkeren te beschermen, om recht te doen. Juist omdát rechters geen bestuurders (hoeven) zijn mogen ze beslissen wat rechtvaardig is – en wat niet. Feitelijk sta je dan als Shell-baas of landsadvocaat in je blote kont voor het hekje, zónder het maatpak van de macht. Wat doen jullie nou écht aan klimaat, aan vrede, aan menselijke maat, behoorlijk bestuur, et cetera. En dan krijg je dus een tik op je vingers, als het antwoord niet voldoet. Ook als je Shell bent of de minister.
Dus die grens tussen recht en politiek is nog jarenlang een bron van strijd, ook na Milieudefensie v. Shell. Met een dikke kans dat rechters de moed zullen blijven opbrengen om ook hele moeilijke zaken met krankjorum grote belangen langs eenvoudige maatstaven te blijven leggen. En dan oordelen vellen waar we het ‘mee moeten doen’.
Wat een opluchting dat het zo werkt.