Staat een telefoon uitlezen gelijk aan iemand fouilleren? De politie-expert vindt het maar een ‘lastige’ vraag

Als de politie in je koffer mag kijken, mag die dan ook je telefoon uitlezen? Ook als je smartphone met face ID is beveiligd en de agent je telefoon voor je gezicht houdt?

De Raad van State doet vrijwel alle vreemdelingenzaken schriftelijk af, maar besteedde in mei vorig jaar toch een zitting aan deze kwestie met échte rechters. Tot lichte verbazing van advocaat Robert Seth Paul. Die zag eerder in 2023 dat de rechtbank Amsterdam zijn bezwaren tegen de inbewaringstelling, het terugkeerbesluit en het inreisverbod van zijn Mongoolse cliënte nog routineus had afgewezen. Maar zijn bezwaren tegen het gedwongen ontgrendelen van haar gsm trokken in Den Haag aandacht.

Nu zitten er dus drie staatsraden klaar, met lijsten kritische vragen. En met naast de landsadvocaat een politie-expert die moet uitleggen hoe vaak de politie een ‘quick check’ in telefoons deed. Wanneer een telefoon helemaal wordt gedownload. Of daar een protocol of werkinstructie voor bestaat. Hoelang die inhoud wordt bewaard. Wat de consequenties zouden zijn als de rechter dat uitlezen zou verbieden. Wat de vreemdelingenpolitie eigenlijk zoekt in zo’n telefoon en hoeveel ‘irrelevante’ informatie dan óók zichtbaar wordt.

Ruttes oude Nokia

Het juridische argument van de Mongoolse vreemdeling was simpel: deze wet is verouderd. De regel die fouilleren (en ‘dus’ telefoons inzien) mogelijk maakt, stamt uit 2010. Maar destijds waren smartphones ongeveer even geavanceerd als premier Ruttes oude Nokia: na enige tientallen sms’jes waren ze ‘vol’. Inmiddels „heeft de technologie de wet voorbijgestreefd”. Een telefoon kan nu makkelijk 36.000 foto’s bevatten. Wie zo’n telefoon ontgrendelt, krijgt inzage in een heel leven. Locatiegeschiedenis, bellijsten, gezondheid, financiën. Ongelimiteerde toegang tot zo’n telefoon is al gauw niet meer proportioneel. De advocaat citeert een Volkskrant-artikel over ‘beschaafd smartphonegebruik’, waarin de telefoon als ‘tweede brein’, als een persoonlijk en intiem voorwerp, wordt beschreven.

Voor de landsadvocaat woog dat niet mee. De telefoonregel is sinds 2010 steeds meegenomen bij aanpassingen, getoetst en in orde bevonden. Maar met de feitelijke vragen loopt het minder lekker. De politie-expert vindt ze „lastig”, weidt uit, houdt het formeel of juist vaag. Gaandeweg wordt duidelijk dat de politie foto’s van ID-documenten of vergunningen in de telefoons aantreft. En dat de bellijsten worden vergeleken. Zegt de vreemdeling dat hij uit India komt, maar als de telefoon vooral met Sierra Leone belt, veroorzaakt dat wantrouwen. En is ontgrendelen tegen de wil routine of zeldzaam? De deskundige wil niet meer zeggen dan dat je „soms” medewerking krijgt. En is er nou écht verschil tussen de bijvangst van een digitaal leven uit een telefoon en kleding in een koffer?

Dat er geen werkinstructie is noch een protocol voor het verwijderen van andermans telefooninhoud van een politiecomputer, komt wél boven water. Hoe weet ik dat iedere politieman gelijk handelt, vraagt staatsraad Nico Verheij. „Overbodige gegevens worden verwijderd, dat vloeit voort uit de wet”, probeert de landsadvocaat als antwoord. En komt de politie ook wel medische gegevens tegen bij het uitlezen en wat is dan het „zwaarwegende algemene belang” om daar kennis van te nemen?

De landsadvocaat krijgt het lastig als de staatsraden de AVG ter sprake brengen, de Europese Algemene Verordening Gegevensbescherming. Als een agent andermans telefoon voor diens gezicht houdt ter ontgrendeling, staat dat juridisch dan niet gelijk aan het ‘verwerken’ van persoonsgegevens? Daaronder valt immers ook het ‘raadplegen’ van gegevens. Daar probeert de landsadvocaat zich uit te redden door te stellen dat het de vreemdeling zélf is die zijn telefoon ontgrendelt. Namelijk door zijn gezicht in beeld te (laten) brengen. En niet de politieman, die het apparaat slechts vasthoudt.

De Afdeling doet pas een jaar later uitspraak. Begin april is het oordeel negatief: als de IND telefoons zo wil blijven uitlezen, moet de wet worden aangepast. De telefoons van nu passen echt niet meer in de Vreemdelingenwet uit 2000.