OM staat door nieuw beleid Frontex bij bestrijding van mensensmokkel ‘met lege handen’

Het is voor lidstaten van de Europese Unie sinds eind 2023 veel moeilijker geworden om mensensmokkel tegen te gaan – en daarmee migratie. Dat is het gevolg van veel nauwere interpretatie van privacyregels door Frontex, de organisatie die waakt over de Europese buitengrenzen.

De informatie die (boot)migranten direct na aankomst in Europa delen met medewerkers van deze organisaties, is sinds eind 2023 niet langer onbeperkt beschikbaar voor opsporingsdoeleinden. Dat bevestigt Frontex na vragen van NRC.

De beperking van de informatie-uitwisseling stuit op grote onvrede bij het Nederlandse Openbaar Ministerie. „De onmogelijkheid om getuigenissen te delen staat haaks op de EU-ambitie om grip te krijgen op migratie”, zegt het OM in een reactie.

De onvrede over de koerswijziging komt op een gevoelig moment met Europese verkiezingen op komst en een kabinetsformatie waarin beperking van migratie een belangrijk onderwerp is.

In haar jaarlijkse toespraak over de Staat van de Europese Unie op 13 september 2023 ging Commissievoorzitter Ursula von der Leyen nadrukkelijk in op het gevaar van mensensmokkel voor Europa en de vele slachtoffers. „Het is tijd om een einde te maken aan deze harteloze criminaliteit!”

Lees ook Interview met Frontex-baas Hans Leijtens: ‘Hupatee, alle bakken data delen, dat kan echt niet meer’

De aanpak van migratie is een „continu” proces, stelde ze, „en nergens meer van belang dan in de strijd tegen mensensmokkelaars”. De werkwijze van deze criminelen verandert voortdurend, zei Von der Leyen. Dit in tegenstelling tot de wetgeving om smokkel tegen te gaan. „Die is twintig jaar oud en heeft snel een update nodig.”

Volgens Von der Leyen is er in de strijd tegen mensensmokkel behoefte aan „sterkere wetshandhaving, vervolging en een prominentere rol voor agentschappen als Frontex”. Nauwe samenwerking is volgens haar nodig om „de mondiale plaag van mensenhandel aan te pakken”.

Lege handen

Jarenlang deelde Frontex de informatie die het, vaak in samenwerking met de grensbewaking van ‘frontlinielanden’ als Italië en Spanje, had verzameld na gesprekken met net aan land gekomen vluchtelingen. Die bevatten potentieel een schat aan aanknopingspunten voor opsporingsinstanties: de afgelegde route, werkwijze, betalingen en persoonsinformatie over handlangers. Vooral omdat die gesprekken plaatsvinden direct na aankomst, op het moment dat de ervaringen nog vers zijn. In vakjargon: het „golden hour”.

Sinds eind 2023 worden deze data door Frontex niet meer onbeperkt ter beschikking gesteld aan Europese opsporingsinstanties, zo besloot de organisatie na een advies daarover van de Europese privacywaakhond. De European Data Protection Supervisor vindt dat er voor die uitwisseling geen wettelijke grondslag bestaat. Frontex, onder leiding van de Nederlander Hans Leijtens, nam het advies over. „We komen uit een tijd waarin letterlijk bakken data werden gedeeld. Maar dat kan echt niet meer. De hoeveelheden zijn tegenwoordig zo groot en zo makkelijk te delen dat wij daar professioneel mee om moeten gaan”, zegt Leijtens in een toelichting. „Die verantwoordelijkheid neem ik.”

Bovendien, zegt hij, is het belangrijk te beseffen dat de basis voor de interviews vrijwillig is. „Voordat mensen een asielprocedure ingaan, hebben wij als Frontex de kans om ze te bevragen. Ze zijn geen verdachte, juist vaak slachtoffer.”

Leijtens benadrukt dat zijn organisatie de interviews blijft gebruiken om „het fenomeen mensenhandel en mensensmokkel beter te begrijpen” en lidstaten te helpen in de bestrijding daarvan. „Wat er verandert, is dat opsporingsinstanties hun onderzoeksvraag niet langer uit onze data kunnen halen. Ze kunnen wel, bij concrete verdenkingen, vragen om specifieke informatie. Daar zullen wij zo goed mogelijk antwoord op geven.”

Complicerende factor voor opsporingsinstanties is dat de data, afhankelijk van het type informatie, na uiterlijk negentig dagen definitief wordt geanonimiseerd of vernietigd. „Dat betekent dat cruciale informatie niet beschikbaar is voor de opsporing van migratiecriminaliteit”, zegt het OM. „Dan staan we met lege handen.”

Lees ook Nieuwe Nederlandse directeur moet orde op zaken stellen bij grensagentschap Frontex

Leijtens, die jarenlang de baas was van de marechaussee, is het met die kritiek oneens. „Dat is te simpel én in de categorie: als je niets te verbergen hebt, waarom doe je dan zo moeilijk?”. Hij zegt „uit ervaring” te weten dat de gedachte ‘geef ons alles, dan zien we zelf wel wat we ermee doen’ „populair” is bij opsporingsinstanties. Wat er volgens hem moet veranderen, is de manier van denken. „Het credo is niet langer nice to have, maar need to have.”