Enzo Mari wilde met zijn ontwerpen het naoorlogse Italië veranderen. De directeur van het Design Museum kiest er tien

Onder leiding van Timo de Rijk (60) maakte het Design Museum Den Bosch recent tentoonstellingen over sneakers, gothic en nu over dance. De tijden zijn veranderd, zegt de directeur. „Beeldende kunst is al een jaar of tien niet meer het vehikel voor leidende gedachten en interessante interpretaties van de wereld. Meer dan ooit zijn nieuwe vormen van design nu de manier om te laten zien wie je bent.”

Dus in Den Bosch geen tentoonstellingen over vazen of stoelen – het klassieke design-idioom – maar exposities die iets zeggen over deze tijd en de wijze waarop jongeren zich cultureel uiten, over de raakvlakken tussen populaire en grote cultuur.

Zowel bij Sneakers Unboxed als bij Goth zag hij het regelmatig gebeuren, zegt De Rijk. Tieners en twintigers die hun ouders of grootouders rondleidden en uitleg gaven. En ouders die in het museum beseften dat het gedrag van hun kinderen aansloot bij tweehonderd jaar cultuurgeschiedenis. Ervaringen die hem vrolijk maken, zegt De Rijk: „In de meeste musea is het andersom, proberen ouders aan hun kinderen uit te leggen waarom Jan Schoonhoven van die witte reliëfs maakte.”

Een overzichtstentoonstelling van de Italiaanse ontwerper Enzo Mari (1932-2020), zoals tot september te zien is in het Design Museum London, zou hij niet gauw organiseren, zegt De Rijk. Niet dat hij Mari geen geweldig ontwerper vindt, maar hij zou het liever over een andere boeg gooien. De Rijk: „Mari was een politiek activist, een vertegenwoordiger van een groep radicale vormgevers die probeerden het arme naoorlogse Italië te veranderen. Van hen was Mari de belangrijkste ontwerper. Maar liever dan zijn oeuvre centraal te stellen zou ik een expositie willen maken over de politieke ontwerper: wat betekende het om links te zijn na de oorlog, en wat probeerden ontwerpers als Mari te bereiken?”

Geëmailleerde gietijzeren pan voor Le Creuset10. La Mama (jaren 70)

Timo de Rijk: „Ik heb geen ontwerpen van Enzo Mari in huis. Maar deze gietijzeren pan, die niet heel typerend is voor zijn oeuvre, zou ik wel willen. Als ik aan de vaak chagrijnige Mari denk word ik niet gauw vrolijk, maar de parmantige greepjes van deze pan doen een hoop. Al zal hij er zelf wel iets anders mee bedoelen.

„Mari heeft in de jaren zeventig een hele serie pannen voor Le Creuset ontworpen. Als ik nu naar de producten van dit Frans-Belgische merk kijk denk ik: kom op, jongens, mag het een keer iets anders zijn dan die typische Franse cuisine look? Hoog tijd om weer eens een opdracht te geven aan een goede ontwerper.”

Zelfbouwtafel van grenenhout9. Autoprogettazione (1974)

„In 1974 publiceerde Enzo Mari het boek Autoprogettazione, Zelfontwerpen. Daarin beschreef hij een doe-het-zelfconcept voor eenvoudige meubels met slechts twee ingrediënten: ruw grenenhout en spijkers. De doe-het-zelfmeubels vergroten volgens Mari het bewustzijn voor het proces van maken en ontwerpen. Ook was het een statement tegen de consumptiemaatschappij.

„De beroemde stoel uit dit programma vind ik een aanstellerige poging tot anti-design: onhandig, primitief en te opzichtig kunstzinnig. Nee, geef mij deze inspirerende tafel maar. Als je die zelf timmert is waardering je deel, terwijl de stoel je tot een onhandige stumper maakt. Het is dat ik twee linkerhanden heb, anders had ik zelf al een keer latten gekocht en geprobeerd deze tafel te maken.”

Melamine schaal voor Danese 8. Tongareva (1960)

„Toen ik in de jaren tachtig actief werd in de designwereld en ontwerpers begon te interviewen zag ik vaak de door Enzo Mari ontworpen Java-suikerpot op tafel staan. Mari is een ontwerpers-ontwerper.

„De suikerpot is net als de Tongareva-schalen niet meer in productie bij het Italiaanse designmerk Danese. Het zijn ontwerpen uit de tijd dat plastic nog geen negatief imago had. De schalen lijken op een metalen slabak van Stelton, het Deense merk. Door de gaatjes voor twee vingers is het ontwerp van Mari precies goed. Koop niet de kleinste versie van de Tongareva. Die lijkt op een voerbak voor honden. En ook niet de grootste, want dan wordt het een fruitschaal [zie de toelichting bij de nummer één van deze top tien].”

Houten dierenpuzzel voor Danese 7. 16 Animali (1957)

„De optimistische fifties in de fantasie-uitvoering van Mari. Niet-belerend speelgoed was destijds zeldzaam. Deze puzzel is ook een slim ontwerp: in het arme naoorlogse Italië was materiaal schaars. De zestien dieren van deze puzzel zijn uit één klein plaatje hout gemaakt.

„De vrijheid van 16 Animali voelt als Italië op z’n lichtst. Moeilijk te rijmen met Mari’s reputatie van een bijzonder humeurige man. Ik heb hem eenmaal ontmoet, in 2007, waar hij optrad bij een designsymposium in Utrecht. In mijn herinnering was hij onverstaanbaar en liep hij boos weg. Geeft niks, lachebekjes zijn er al genoeg.”

Zeefdruk voor Danese6. La Mela (1963)

„Ik hou van de graphics van Mari, zowel van zijn popart-achtige grafische vormgeving als van zijn tekeningen en illustraties. Eerst had ik gekozen voor een boekillustratie van hem met een fragment van een libelle, mooi contrasterend met een bloeiende fruitboom. Deze zeefdruk komt klein gereproduceerd in NRC Magazine vast beter tot zijn recht. Hij komt uit de Serie della Natura, een reeks waar Mari sinds 1961 aan werkte. Afbeeldingen met fruit en met dieren, zoals een varken, een leeuw en een beer.

„Mari had een geweldig gevoel voor compositie en voor wat er moet gebeuren om iets te creëren wat een beetje schuurt. Zestig jaar nadat hij ze maakte worden deze zeefdrukken nog altijd verkocht.”

Daybed van vurenhout voor Simon International5. Effe (1973)

„Dit is postmodern in een doe-het-zelfvermomming. In Italië had je destijds meer ontwerpers met zulke radicale ontwerpen. De vorm van dit daybed refereert aan art deco. Al bestaan er natuurlijk geen art-decomeubels van vurenhout met zichtbare spijkers. Art deco staat voor hoogwaardig vakmanschap en gepolijst hout waar je je haar in kunt kammen.

„Een Nederlandse modernist zou ook niet kiezen voor zo’n sierlijk hoofdeind, waarvan de contouren gespiegeld terugkeren in het onderstel. Die door elkaar lopende opvattingen, het inconsequente, bevallen mij zo aan dit ontwerp. Eenduidigheid, zoals soms in het Nederlandse modernisme met zijn leerstelligheid, levert saaie ontwerpen op. Ontwerpen die met zichzelf in tegenspraak zijn vind ik vaak leuk.”

demontabele stoel voor Driade 4. Box Chair (jaren 70)

„Dit is popart op z’n Italiaans. Deze stoel van polypropyleen en stalen buis met een pvc-coating dankt zijn naam aan het feit dat alle onderdelen in de zitting passen. Daardoor kon de stoel net als IKEA-meubels in een platte doos worden verstuurd. Ook handig: voor de montage is geen gereedschap nodig. En ondanks zijn lichte gewicht – 4,6 kilo – is de stoel opvallend sterk. Bijna vijftig jaar na de laatste productie worden nog regelmatig gave exemplaren aangeboden.

„Een flatpacked ontwerp met zo’n geweldig smoel, daar zouden ze bij IKEA de lippen bij af moeten likken. De wens om grote assortimenten te creëren zorgt bij IKEA voor zoveel middelmatigheid. Die Zweden doen veel te veel.”

Roestvrij stalen briefopener voor Danese3. Ameland (1962)

„Ontwerpers moeten zich niet te veel met bureau-accessoires bezighouden. Dat leidt maar tot van die nuffige, constructivistische relatiegeschenken van banken en andere grote bedrijven die direct in de kast belanden. Deze bureau classic van Enzo Mari is een uitzondering. Hij verbetert niet het werk zelf, maar verhoogt vast je werkplezier. Een geslaagd ontwerp. En daarna is Mari vast snel weer overgegaan tot de orde van de dag: bezig zijn met dingen die er echt toe doen.

„Waarom deze briefopener Ameland heet? De producent, Danese, vernoemde wel meer producten naar eilanden, bijvoorbeeld Java en Flores en de Galapagoseilanden.

„Nee, deze briefopener is niet te koop in onze museumwinkel. Nu nog briefopeners verkopen slaat toch nergens op?”

Stoel voor Driade2. Sof Sof (1972)

„Bij Nederlandse ontwerpers eindigt de ambitie voor een licht en luchtig ontwerp toch bijna altijd in iets calvinistisch. Dat kun je beter aan een Italiaan toevertrouwen – die hebben een crush op ‘leggera’, op vederlicht. Nu loopt dat daar ook niet altijd goed af, maar in dit geval wel. De Sof Sof, Zacht Zacht, is een geweldig stylish en frivool ontwerp met een zomerse uitstraling. Negen met elkaar verbonden stalen staafringen die de vorm van de zitting en de rugleuning bepalen, en daarin dan twee kussens, meer is het niet. Ik zie het direct voor me: een terras in Zuid-Frankrijk, de zee en een vrouw in bikini op de Sof Sof – joie de vivre.”

Tafelstuk voor Danese1. Putrella (1958)

„Fruitschalen vind ik de totale tuttigheid. Verban ze uit het interieur, behalve deze dan. Bij mij thuis staat een glazen Andries Copier-schaal. Als daar appels in worden gelegd haal ik ze direct weer weg.

„Waarom de Putrella wel deugt? Deze schaal van een gebogen industrieel halffabrikaat heeft iets anarchistisch. Zo’n gelakte stalen H-balk op tafel is het tegenovergestelde van een elegante zilveren schaal. Mari bewijst dus dat het kan. Zonder woorden zeikt hij met zijn tafelstuk van H-balk alle andere fruitschalen af. Een ontwerp geschikt voor rondslingerende pennen en, nou vooruit, appels en peren dat je elke dag aan het denken zet. Voor Nederlandse kunstliefhebbers speelt nog iets. Wij zijn opgevoed met de kunst van beeldhouwer André Volten. In vele Nederlandse steden staan zijn constructivistische sculpturen van roestvast stalen balken.”