In haar hoogtijdagen begin jaren tachtig had de Nederlandse vredesbeweging aan de andere kant van de Muur altijd meerdere gesprekspartners. Het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) was bereid tot dialoog met de Vredesraad en de Russische Orthodoxe Kerk, beide door de KGB ‘gerund’. Maar tegelijkertijd zocht het ook contact met de vrije vakbond Solidariteit (Polen), de mensenrechtenorganisatie Charta 77 (Tsjechoslowakije) of dissidenten uit de Evangelische Kirche (DDR). Protest tegen de wapenwedloop moest volgens het IKV altijd hand in hand gaan met steun aan het democratische verzet tegen het Kremlin en zijn handlangers.
Nu, vier decennia later, richten Nederlandse vredesactivisten zich vooral tot de eigen regering. Den Haag mag geen wapens meer aan Oekraïne leveren, maar moet deuren naar Rusland openen. „Empathie” is het trefwoord. Volgens Martijntje Smits van de beweging de Vierde Golf, die Paaszondag op het Museumplein in het wit demonstreerde, is de „onderhandelingstafel” alleen bereikbaar als je „naar het Russische standpunt probeert te luisteren”. Want, aldus voorzitter Henk Baars van Kerk en Vrede, „als Rusland zich niet veilig voelt, zijn wij het evenmin”,
Empathie. Het klinkt mooi. Maar in feite is het een monologue intérieur, geen dialoog à la het IKV. Aan gene zijde zijn er namelijk geen gesprekspartners meer. De democratische oppositie binnen Rusland is nagenoeg uitgeschakeld, analyseerde hoofdredacteur Kirill Martynov van de Novaja Gazeta recent in een somber interview met Hella Rottenberg. En de Russische Orthodoxe Kerk, die andere gesprekspartner van het IKV eertijds, is een oorlogskerk geworden. Als patriarch Kirill ‘mir’ predikt, heeft hij het niet over ‘vrede’ maar over een kruistocht om de ‘wereld’ (tweede betekenis van mir) op het westerse ‘satanisme’ te veroveren. Exegese van een ‘oorlogshitser’, zoals me soms ter ore komt? Nee, dit schreef de kerk vorige week zelf in een missive over het Wereldconcilie van het Russische Volk, dat eind november in Moskou bijeen was.
Wie na twee jaar culturicide op Oekraïne nog heil ziet in „strategische empathie”, zoals Martijntje Smits en Ewald Engelen onlangs in NRC nog bepleitten, wordt door dit concilieverslag van elke illusie beroofd. Volgens de Russisch Orthodoxe Kerk is er in Oekraïne sprake van een „heilige oorlog”, waarin „het Russische volk gewapenderhand zowel zijn leven, vrijheid, staat, beschaving, religieuze, nationale en culturele identiteit” bevecht als ook een „territorium” van de huidige Russische Federatie en zelfs het „historische Rusland”. De „duizendjarige” Roesski Mir (Russische Wereld) heeft volgens de kerk immers een „geestelijke missie” die zich uitstrekt over de hele wereld en zal leiden tot een „nieuw sociaal-humanitair paradigma”. Dat er in die wereld geen plaats is voor „westerse wetenschap en methodologie” laat zich raden.
Voor de goede orde. Dit is geen geestelijk gemijmer. Dit is een wereldlijke Opdracht aan zowel de Orthodoxe Kerk als het Kremlin. President Poetin heeft die taakstelling ook omarmd. Ondanks de formele scheiding van kerk en staat, zei hij in zijn welkomstrede tot het Wereldconcilie, moet het „wijze woord van spirituele herders” als patriarch Kirill centraal staan in de strijd voor „de toekomst van een duizendjarig, eeuwig Rusland”.
Geen misverstand. Zoeken naar wegen die een einde maken aan geweld, zoals de Zwitserse regering nu doet, is een deugd. Pleiten voor vrede eveneens, mits dat geen dekmantel wordt om andermans solidariteit met Oekraïners verdacht te maken. Maar zolang demonstranten op het Museumplein geen idee hebben met welke geestverwanten in Rusland ze hun empathische dialoog voeren, zijn hun witte vlagen weinig meer dan schaamlappen om hun eigen onmacht te verhullen.