Ik ben weer terug uit Saoedi-Arabië, van een toeristische rondreis. Nou ja niet echt als toerist, maar als politiek duider voor een groep toeristen. Inderdaad, die trip waarover een ophefje ontstond – ophef is een te groot woord – want kun je wel naar een land waarvan de leiding dissidenten in het buitenland laat liquideren? Ik zeg en zei destijds, niet verrassend natuurlijk, dat je dan nergens meer naartoe kunt, oké België misschien, en dat het toch wel zinvol is ter plekke kennis te nemen van de situatie. Hoe zit het overigens met Nederlandse bedrijven die zaken doen met Saoedi-Arabië?
Het ophefje was mede losgemaakt door een advertentie waarin Saoedi-Arabië als wereldkampioen moderniseren werd aangeduid. En dat ís zo, lezers, ook wel bij gebrek aan beweging elders in de wereld, maar het koninkrijk is enorm aan het veranderen. Ik was er tien jaar geleden voor het laatst, onder koning Abdullah. Die legde de basis voor de huidige hervormingen, dat wordt vaak vergeten, onder andere met kiesrecht voor vrouwen (2011, maar ja, sindsdien nooit meer verkiezingen gehouden) en de toevoeging van vrouwen aan de koninklijke adviesraad in 2013. Hoeren, schreeuwden radicale geestelijken, maar Abdullah sleurde de groot-moefti mee naar hun beëdiging en liet zien wie de baas was.
Nu de huidige sterke man, kroonprins Mohammed bin Salman. Die bouwt meer dan voortvarend op Abdullah voort. Zowel in positieve als negatieve zin. Vrouwen mogen nu zelf auto’s besturen. Maar de mannelijke voogd dicteert nog steeds hun leven, en de vrouwenactivisten die ik onder Abdullah probleemloos kon interviewen, gingen de cel in, en hebben voorzover intussen vrij, nog steeds een spreek- en reisverbod. Hoe dan ook worden critici opgesloten, méér dan onder Abdullah, die toch ook geen liberaal was, ongeacht of het nu prinsen of geestelijken of twitteraars zijn. En de moord op Khashoggi natuurlijk.
Merk je daar iets van? Ja, ongemak bij kennelijk gevoelige vragen mijnerzijds, bijvoorbeeld naar de afzetting van koning Saoed in 1964 door zijn halfbroer Faisal. Een koning die is afgezet? Nee, kan niet waar zijn. De islamdeskundige die ik publiekelijk interviewde in een pretpark in Medina – open voor niet-moslims tegenwoordig! – vermeed zorgvuldig te antwoorden op mijn vraag wie de religieuze politie van straat heeft gestuurd, regering of geestelijkheid, en of Saoedi-Arabië minder religieus aan het worden is. De levenscyclus van landen kent zijn ups en downs, tekende ik op.
Maar Saoedi-Arabië ís minder religieus aan het worden, of in elk geval minder puriteins. De geestelijkheid die in de officiële geschiedenis altijd samen met het koningshuis aan de wieg van dit koninkrijk stond, is officieel naar het tweede plan verbannen. Ik schreef er eerder over: door de geboorte van het eerste Saoedische koninkrijk te vervroegen van 1744 – Mohammed ibn Saoed samen met de puriteinse geestelijke Ibn Abdel-Wahhab – naar 1727 – geen Ibn Wahhab te bespeuren.
Die degradatie van de geestelijkheid maakte het mogelijk de scheiding man-vrouw in cafés en andere publieke gelegenheden op te heffen, en op grote schaal in te zetten op muziek en kunst. Tien jaar geleden bezocht ik de eerste voorzichtige galerie in Riad, nu de hedendaagse-kunst Biënnale in de aanpalende historische hoofdstad Diriyah.
Er zitten vast radicale geestelijken thuis te morren, maar het oogt allemaal alsof het altijd zo is geweest, dat vind ik de grootste verandering. Niet ‘The Line’, het grandioze concept van het toekomstige wonen zoals de kroonprins dat droomt, een streep van een stad van 170 kilometer lang, 200 meter breed en 500 meter hoog. Vooralsnog is ter plekke niet veel meer te zien dan hordes arbeidsmigranten, bulldozers en cementfabrieken. Ik ben benieuwd wat ervan komt en wanneer. Maar de rolschaatsdisco met DJ Hannah in de historische oase Al-Ula is al een feit.
Carolien Roelants is Midden-Oostenexpert.