Een paar dagen geleden stuurde ik de link van de Russische vertaling van Catherine Beltons Putin’s People naar vrienden in Moskou. En meteen kreeg ik als antwoord: ‘Besef je wel hoe je ons hiermee in gevaar brengt?’ Ik kon me wel voor mijn kop slaan voor mijn onnozelheid en bood mijn verontschuldigingen aan, die gelukkig werden aanvaard. Sindsdien besef ik meer dan ooit dat Rusland door Poetin vijftig jaar in de tijd is teruggeworpen.
Dat gevoel werd nog eens versterkt toen ik Maja Wolny’s De trein naar het imperium. Reizen door het Rusland van nu las. Het is het ontluisterende verslag van een reis die deze Poolse schrijfster in het najaar van 2022 maakte in het kielzog van haar landgenoot Ryszard Kapuscinski. Voor zijn boek Imperium trok deze beroemde journalist en schrijver tussen 1989 en 1991 door de Sovjet-Unie, van de Poolse grens tot Magadan in het Verre Oosten, van Moermansk tot de Kaukasus. In het imploderende koloniale Sovjet-rijk van die dagen trof hij een grenzeloos ouwehoerend, geknecht en vermoeid volk aan. Maar door de liberale hervormingen van partijleider Gorbatsjov was hij toch hoopvol gestemd over de toekomst.
Dat optimisme is bij Maja Wolny ver te zoeken. In De trein naar het imperium waan je je eerder in de Grote Poetin Horror Show, die een climax bereikt als haar in januari 2023 voor twintig jaar de toegang tot Rusland wordt ontzegd.
Wolny wil met eigen ogen zien hoe Rusland zich steeds meer in zijn eigen waanzin opsluit en hoe de gewone Rus over de oorlog in Oekraïne denkt. Ze merkt het meteen in Sint-Petersburg, haar eerste stop, als bij de organisatie van soldatenmoeders niemand haar te woord durft te staan. Terug in haar hotelkamer blijkt dat haar spullen zijn verplaatst, een teken dat de geheime dienst van haar komst weet. Schrikbarend is ook het antwoord van de chauffeur die haar in Moskou ophaalt en, gevraagd naar zijn mening over de huidige oorlog, zegt: ‘Poetin is al die jaren geduldig geweest, maar zijn geduld is op.’
Zoals die chauffeur reageren de meeste jonge mannen die ze ontmoet. Hoogopgeleid of niet, allen menen dat Amerika een oorlog tegen Rusland is begonnen. Poetin had toch echt geen andere keuze dan Oekraïne binnen te vallen.
In het Siberische Krasnojarsk spreekt Wolny universitair historicus Vladislav, die haar uitlegt dat niemand terug wil naar de chaotische Jeltsin-jaren nu zijn land eenmaal ‘echte stabiliteit’ heeft. Als zij opmerkt dat dit wel ten koste gaat van de vrijheid, krijgt ze te horen dat Rusland een historische missie heeft en bouwt aan een stabiele, vreedzame democratie ‘zonder die destructieve zogenaamde vrijheid’, waarna hij een tirade tegen de queergemeenschap ten beste geeft.
In de provincie Irkoetsk ontmoet Wolny de directrice van een streekmuseum. Ze heeft een zoon aan het front verloren. Als Wolny vraagt of ze niet bang is dat ook haar andere jongens gemobiliseerd worden, krijgt ze te horen dat zo’n angst egoïsme is: ‘Oorlog is een tijd van reiniging. We voeren oorlog tegen het kwaad, verdorvenheid, tegen het nazisme en tegen Amerika, dat Rusland wil verzwakken en Rusland misschien wel wil verwoesten.’ Juist zulke woorden, uit de mond van een ontwikkelde vrouw als Lena, laten het succes van de Kremlinpropaganda zien en verzekeren Poetin van een klinkende overwinning. Daarna kan de echte dictatuur beginnen.