Als ik de slaap niet kan vatten, vind ik het fijn om naar iemand te luisteren die praat over een onbelangrijk onderwerp. Zo kwam ik tijdens een recent spookuur uit op een video-essay van de Canadese youtuber Dan Olson. Die legt in bijna drie uur uit waarom de eerste Fifty Shades of Grey-film, uit 2015, volgens hem een stuk beter is dan het gelijknamige boek, en ook véél beter dan de latere twee films.
A Lukewarm Defense heet de video, en het is een verrassend onderhoudend verhaal over de moeilijkheden deze tekst naar film te vertalen. Maar wat mij vooral bijbleef was Olsons klacht dat de Fifty Shades-boeken zo veel onterechte kritiek hadden gekregen. Ze zouden te oppervlakkig zijn, of te vies omdat ze vrouwen van middelbare leeftijd aanspraken. Let wel, Olson vindt Fifty Shades slechte romans. Maar hij is ervan overtuigd dat de schrijfster ándere kritiek verdient dan ze doorgaans krijgt. Dat ze helemaal niet snapt wat BDSM werkelijk is, bijvoorbeeld.
Dit zie ik vaker. Iets of iemand krijgt felle kritiek te verduren, maar juist niet de kritiek die jij zelf had. ‘Ja, ik wilde hier ook iets kritisch over zeggen, maar niet zó.’
Als ik snel een lijstje maak van mensen bij wie ik vaak dit gevoel krijg, kom ik in ieder geval op de volgende vrouwen. Ja, ik ben ook kritisch op Hillary Clinton, maar niet omdat ze een pedofielengezelschap zou runnen of omdat ze niet ‘warm’ genoeg overkomt. En ja, ook ik heb kritiek op Sigrid Kaag, of Caroline van der Plas, maar niet omdat ze een ‘ijskoningin’ zouden zijn of van excentrieke outfits houden.
Een ander schoolvoorbeeld van het fenomeen ‘kritiek, graag – maar niet zo’ is natuurlijk Israël. Dat land krijgt zo veel antisemitisme over zich heen, dat het lastiger wordt de broodnodige kritiek op de slachting in Gaza te uiten. Maar het gebeurt ook met Bill Gates en het WEF, met kritiek op diversiteitstrainingen, kritiek op NRC, kritiek op Joe Biden, kritiek op de EU. Stuk voor stuk krijgen ze veel te verduren van commentaar dat soms niet alleen de plank mis slaat, maar ook ronduit kwaadaardig is.
Zo’n situatie is ongemakkelijk. Voor je het weet sta je iets te verdedigen dat je helemaal niet wíl verdedigen, maar juist zelf wilde aanvallen. Niet zelden is dat ook nog eens de status quo. En dan wordt het echt gevaarlijk. Het maakt misschien niet uit of het debat over Fifty Shades gekaapt wordt door preutse seksisten, als het gaat over de EU of Israël staat er nogal wat op het spel.
Dus, wat te doen? Houd je je kritiek dan maar voor je, omdat je object van afkeuring al zo veel onrechtvaardige klappen krijgt? Omdat je geen extra schade aan wil richten? De Canadese linkse intellectueel Naomi Klein beschrijft deze dynamiek in haar boek Doppelganger. Midden in de coronapandemie schortte ze haar eigen antikapitalistische kritiek op Bill Gates maar even op, omdat ze anti-vaxers geen extra munitie wilde geven. Tactische zelfcensuur. Maar daar had ze achteraf spijt van.
Want op het eerste gezicht lijkt het nobel. Waarom zouden we wankele instituties of personen die doelwit zijn van haatcampagnes niet een beetje uit de wind houden? Maar op de lange termijn bewijzen dit soort zachte heelmeesters niemand een dienst. De enige manier om (gevaarlijke) onzin-kritiek kalt te stellen, is juist door zelf goed onderbouwde kritiek te leveren. Volgens Klein waren haar landgenoten niet zo vatbaar geweest voor rechtse complotten, als er in de mainstream veel meer serieuze kritiek was geuit op, om maar wat te noemen, de farmaceutische industrie.
Door tactisch te zwijgen ontstaat er een kritiek-vacuüm. Dat gaat sowieso opgevuld worden – zo niet door jou, dan wel door antisemieten, seksisten en complotdenkers. Dat jij op je tong bijt, maakt je alleen maar ongeloofwaardig. Bij twijfel dus toch maar soeverein, tegen de stroom in kritisch blijven: voor je het weet is alle ruimte ingenomen door de mensen die denken dat de EU een oikofoob project van omvolkers is, of dat Hillary Clinton vervolgd moet worden vanwege haar privé-e-mail-server. Of door de mensen die denken dat hét probleem met Fifty Shades is dat het gaat over vrouwen die houden van BDSM. Dat Dan Olson daar iets tegenover zette, mag inspireren.
Eva Peek is redacteur van NRC.