Is het een cadeautje van enkele tientallen miljoenen voor een zeer beperkte groep extreem rijke families? Of is het een broodnodige steun in de rug voor oer-Hollandse familiebedrijven? Iedereen zónder een belang zegt onderbouwd het eerste. Iedereen mét een belang zegt vooral met een beroep op valse nostalgie en emoties het tweede. En, spoiler alert, de groep mét een belang wint uiteindelijk.
Welkom in de schimmige Haagse wereld van achterkamertjes, besloten dinertjes en beïnvloeding. Uit een onthullende reconstructie in NRC bleek laatst dat familiebedrijven in oktober vorig jaar voor zichzelf via een uitgekiende lobby een forse fiscale vrijstelling wisten te regelen. Grote familiebedrijven kunnen bij de zogenoemde bedrijfsopvolging nu ook verre neven en nichten belastingvrij laten erven. Dat kost de schatkist tientallen miljoenen per jaar, terwijl de groep die ervan profiteert al tot de rijkste Nederlanders behoort.
Om te begrijpen hoe dit zo gigantisch mis heeft kunnen gaan, moeten we terug naar het begin van de BOR, zoals de bedrijfsopvolgingsregeling in Den Haag wordt genoemd. De maatregel is ooit in het leven geroepen om het overerven van bedrijven makkelijker te laten verlopen. De spreekwoordelijke bakker die zijn bedrijf aan zijn kinderen nalaat, moet niet het risico lopen dat de fiscale afhandeling van de erfenis een dusdanig beslag legt op de middelen, dat het bedrijf erdoor failliet gaat. Prima regel, en in lijn met het algehele principe dat belastingen de normale economische gang van zaken zo min mogelijk moeten verstoren.
Maar zoals zo vaak met fiscale regels: als ze er eenmaal zijn, ontstaat er een gigantische druk vanuit bedrijfsleven en adviseurs om de grenzen ervan maximaal op te rekken ten faveure van de eigen groep beneficianten. Zo verging het ook de BOR: door de jaren heen werden vrijstellingen verder opgerekt, tarieven verder verlaagd en de achterneef en -nicht van een grote bierbrouwer er slapend rijk van. Met instemming van politiek Den Haag.
Vooropgesteld: de verdere bevoordeling van welvarend Nederland is niet meer van deze tijd. Dat besef is er ook in Den Haag: de vermogensongelijkheid in Nederland is gigantisch. De rijkste 10 procent van Nederland bezit 61 procent van het vermogen, de rijkste 1 procent van Nederland zelfs 26 procent. De belangrijkste bron van rijkdom: hun aandelen in (familie-)bedrijven, waarvan de waarde de afgelopen jaren veel harder is gestegen dan de lonen. In een recent rapport wordt gewaarschuwd voor een ‘dynastie-effect’, waarbij vermogens zich concentreren bij „zeer rijke families” en „van generatie op generatie worden overgedragen”.
Een van de grote boosdoeners daarvan is box 2, de fiscale afwerkplek voor houders van een aanmerkelijk belang. Driekwart van het vermogen in deze ondernemersbox is in handen van de rijkste 1 procent. Een andere ongelijkheidsaanjager is de BOR: wie erft via een bankrekening betaalt daarover 20 procent belasting, wie de BOR gebruikt, is slechts 5,3 procent kwijt (en vaak nog minder dankzij allerlei vrijstellingen).
Vanuit het ministerie van Financiën wordt inmiddels geprobeerd de regelingen te versoberen. Tegelijkertijd doen belanghebbenden letterlijk in achterkamertjes hun best de zaak te saboteren, vaak met oneigenlijke argumenten. Volksvertegenwoordigers worden er plat gezegd in geluisd en stemmen uiteindelijk voor méér vermogensongelijkheid, terwijl ze oprecht denken het beste te doen voor kleine ondernemers.
Het is een gotspe dat er maanden aan onderzoeksjournalistieke arbeid voor nodig is om helder te krijgen hoe zo’n lobby werkt. Transparantie over welke lobbyisten met welke Kamerleden over welk onderwerp spreken zou de kern moeten zijn van een open parlementaire democratie. Dan nog staat het Kamerleden vrij te stemmen wat ze willen: voor of tegen vermogensongelijkheid, voor of tegen familiebedrijven. Maar dan is in elk geval helder uit wiens belang ze dat doen. En maken argumenten op basis van feiten hopelijk een grotere kans dan evident gepreek voor eigen parochie.