Dat gaat snel. Amper is de voorzittershamer in PVV-handen of de eerste kunstenaar legt het bijltje er al bij neer. Matthijs de Bruijne, gevraagd voor een ‘verbindend’ kunstwerk tijdens de verbouwing van het Binnenhof, gaf zijn opdracht terug, per open brief in tijdschrift MetropolisM. Daarin motiveert hij: „Het PVV-gedachtegoed wordt genormaliseerd. Kan je dan als kunstenaar neutraal blijven? Heeft het dan nog zin om verbindend te zijn?”
Hier neemt iemand zo hard de vlucht naar voren dat je hem door de geluidsbarrière hoort breken. Welnee, het heeft geen zin meer, al dat verbinden. Laten we maar liever meteen Wilders’ cartoonwedstrijd houden in die bouwput.
Het teruggeven van de opdracht lijkt me een gemiste kans, want De Bruijne had een plan met potentie. Eerst nog even de achtergrond. Al 73 jaar heeft ons land de ‘percentageregeling voor beeldende kunst’. Kost een gebouw van de Rijksoverheid meer dan een miljoen, dan wordt er een kunstenaar opgetrommeld om voor 0,5 tot 2 procent van de bouwsom een werk te maken. Doorgaans doet zulke kunst precies wat in 1951 al is geformuleerd: zorgen voor de ‘decoratieve aankleding van belangrijke, representatieve gebouwen’.
De percentagekunstenaar als Rijksbehanger. Maar de opdracht voor het Binnenhof lijkt eindelijk om iets wezenlijkers te vragen dan om rotondekunst of achtergrondwandjes van keien en klei. ‘Kunstparade Binnenhof’ nodigt makers met een duidelijk politiek-geëngageerd profiel uit. De eerste editie, voorjaar 2023, zette meteen de toon, toen de Antilliaanse Tirzo Martha honderd bezoekers van allerlei achtergronden vroeg hun eigen stoeltjes mee te nemen waarmee hij op Het Plein een vijf meter hoge sculptuur bouwde en reflecteerde op het begrip ‘zetel’.
De Bruijne had een ‘Parade in Verscheidenheid’ voorgesteld. Uit alle windstreken zouden groepen rond het Binnenhof paraderen, elk met een eigen beeld. Dat het nogal braafjes klinkt, ligt deels aan de opdrachtformulering. Het werk moest ‘politiek neutraal, niet aanstootgevend en verbindend’ zijn. Dat neigt toch weer naar een decoratieve aankleding van de bouwhekken. Dus ik snap De Bruijnes redenering ergens wel. Feitelijk zegt hij: de actuele ontwikkelingen schreeuwen juist om een weerwoord.
Maar heeft hij daar geen ruimte voor? In het verleden maakte hij kunstmanifestaties met onder meer Marokkaanse schoonmakers, die gekrenkt waren door de ‘minder-minder’-opruiing. Hij schrijft: „Aan wie blijf ik trouw? Aan de letter van het kunstcontract of aan Khadija, Moulay, Aya, degenen die onze kantoren, treinen en ziekenhuizen schoonmaken?”
Dat is alleen een dilemma voor een kunstenaar die niet een beetje dwars en subversief durft te zijn. In onze vrije samenleving – waar ook de PVV en de Kamervoorzitter democratisch verkozen zijn – is er alle ruimte voor een confronterend weerwoord, zonder dat dit vervalt in eenduidig, artistiek gezien oninteressant activisme. Waarom zouden die schoonmakers niet kunnen meelopen in die Verscheidenheidsparade? Misschien niet in de performance ‘Voorjaarsschoonmaak’, waarbij zij tweehonderd symbolische ijskasten uitmesten met foute Wildersplannen, maar wel als je ze naast vissers uit Urk zet, tuinders uit het Westland, notarissen uit Laren en een klimaatactivist uit Veendam. Die verbind je door ze hun persoonlijke verhalen te laten delen.
Het podium is de installatie ‘Hoog Van Het Torentje Blazen’, iets tussen Speakers’ Corner en comedyclub in. ‘Verbinden’ is immers iets anders dan een optocht van gelijkgezinden.
Onder dit weigergebaar proef ik ook iets anders: de onvrede van een kunstenaar die niet wordt aangezien voor wat hij is – iemand die onderzoekt, ondervraagt en indringend confronteert – en alleen de franje mag komen aanbrengen. Maar ook dat had hij met deze opdracht scherp van binnenuit kunnen aanvallen. En kozen ze niet juist hem, vanwege zijn geëngageerde kunstpraktijk?
Tussen Rijksbehanger en plat activisme strekt zich een uitdagend gebied uit van artistieke vrijheid.
Christiaan Weijts is schrijver.