Op de universiteit of hogeschool moeten studenten en docenten niet bang zijn om hun mening te geven. Een open deur die toch even moet worden ingetrapt. De vrijheid om alles ter discussie te stellen is – mits goed onderbouwd – essentieel voor wetenschap en onderwijs. Toch lijkt die cultuur onder druk te staan.
De angstige reacties, recent, van twee instellingen voor hoger onderwijs op het maatschappelijke debat dat binnen en buiten hun muren woedt over Israël en de Gaza-oorlog, stemmen niet optimistisch. Op de Hogeschool Utrecht werd een lezingenreeks over antisemitisme en de Holocaust na kritiek van een actiegroep opgeschort, en weer doorgezet nadat sprekers en politici boos hadden gereageerd. De VU in Amsterdam verwijderde een online tekst van een docent, die stelde dat Israël „een Apartheidsstaat en een koloniaal project is”, waarna studenten protesteerden, uit naam van de academische vrijheid.
Gevoeligheden over politieke ontwikkelingen in Nederland en het buitenland belemmeren zo een open debat. Na jaren discussie vroeg de Universiteit van Amsterdam de commissie-Stolker onderzoek te doen naar ‘institutionele misstanden’ en het ‘woke-gehalte’ van de instelling. Die vallen wel mee, concludeerde de commissie-Stolker. Maar de angst voor onrust bij andere onderwijsinstellingen lijkt alleen maar toe te nemen. Terwijl, zoals Stolker constateerde, het „een belangrijke opdracht van de universiteit is om medewerkers en studenten met afwijkende opvattingen en perspectieven niet uit te sluiten”. Het lef om tegen de stroom in te gaan, moet juist worden beloond.
Verkondigen dat de aarde niet het middelpunt van het universum is, was lang geleden een reden om voor het kerkelijk gerecht te verschijnen. Tegenwoordig wordt het verkondigen van zulke tegendraadse ideeën gelukkig beschermd door het recht op academische vrijheid, dat is vastgelegd in internationale verdragen.
De verbetenheid waarmee sommigen nu het debat voeren op de universiteit strookt daar niet mee. Een uitgesproken mening verkondigen moet kunnen – al helemaal door jonge studenten. Zo ook een theorie weerleggen. Zolang die uitgesproken mening beantwoord mag worden met een andere uitgesproken mening. En zo lang de weerlegging van een theorie weer weerlegd mag worden. En men daarbij bereid is naar elkaars argumenten te luisteren. Flexibiliteit en openheid van geest kenmerken de ware wetenschapper.
Safe spaces op de universiteit – een Angelsaksisch begrip voor ruimtes waar studenten zich kunnen afzonderen van andersdenkenden – zijn in dat opzicht een zorgelijke ontwikkeling.
De wetenschap, en het onderwijs, zijn niet gebaat bij zwart-wit-denken en elkaar onder druk zetten. Nog erger wordt het als het opdringen van een mening gepaard gaat met (online) dreigementen of het in de ban doen van personen.
Uit recent onderzoek blijkt dat een minderheid van de onderzoekers, docenten en studenten druk ervaart om zichzelf in gedrag of uitingen te beknotten. Dat is zowel geruststellend, omdat het een minderheid is, als verontrustend, omdat het nog altijd om 10 tot 30 procent gaat. De definitie volgens dat onderzoek is dit: ‘het aanpassen van gedrag en uitingen binnen onderwijs en onderzoek als reactie op (verwachte of ervaren) externe druk’.
In 2018 stelde de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen nog dat er „geen signalen zijn dat er in de wetenschap in Nederland structureel sprake is van zelfcensuur en beperking van diversiteit aan perspectieven”. De druk die nu aan universiteiten en hogescholen wordt ervaren, hangt volgens het nieuwe onderzoek samen met de „politisering” van onderwerpen als klimaat, gender en slavernij. Daar kan de Gaza-oorlog aan worden toegevoegd.
Van colleges van bestuur vragen, nee, eisen actievoerders dat ze een kant kiezen in deze kwestie. De universiteiten gaan daar wijselijk niet op in. Ze proberen de emoties te kanaliseren door ‘teach-ins’ en protestbijeenkomsten toe te staan, maar dat gaat niet altijd goed. Tijdens een actie van pro-Palestijnse studenten aan het University College in Maastricht sloten medewerkers zich op in een kantoor terwijl daarbuiten woorden vielen als ‘medeplichtigheid’, ‘genocide’ en ‘dekolonisatie’.
Deze grimmigheid, die voor docenten, studenten en bestuurders soms intimiderend is, kan de academische vrijheid in het hart treffen, waarschuwde de commissie-Stolker. Om te zorgen dat die nare sfeer juist niet loont, is het van belang dat elk debat opnieuw níet angstig in de kiem wordt gesmoord.