‘Het Sovjetverleden herhaalt zich in Rusland op de meest primitieve manier’

„Het is droevig dat het Sovjetverleden zich in Rusland weer sterk laat gelden”, zegt historicus Nikita Petrov (Kyiv, 1957), die woensdag in Amsterdam de twintigste Nooit meer Auschwitz-lezing hield en er de Annetje Fels-Kupferschmidt onderscheiding kreeg. De Russische expert op het gebied van politieke repressie in de Sovjet-Unie woont in Moskou en is verbonden aan mensenrechtenorganisatie Memorial, die eind 2021 verboden werd en in 2022 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Volgens Petrov kan de Russische regering het gebouw van Memorial wel op slot doen, maar stopt het werk daarmee niet. „Memorial, dat zijn mensen. En die werken door.”

De organisatie werd in 1987 opgericht om de Stalin-terreur te onderzoeken en de slachtoffers te eren. „De geschiedschrijving was één grote leugen”, zegt Petrov. „Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 leek dat tijdperk van leugens voorbij. Ineens gingen de archieven open en konden we over alles praten. We dachten dat Rusland een bloeiende toekomst met een rechtsstaat te wachten stond.”

Geloofde u dat zelf ook?

„Natuurlijk. Wij waren ervan overtuigd dat we niet bang meer hoefden te zijn voor politieke repressie. De werkelijkheid pakte anders uit.”

Wat ging er mis?

„Het was belangrijk om het kwaad uit het Sovjetverleden bij de naam te noemen. Maar er werd geen mechanisme gecreëerd om te voorkomen dat de geschiedenis zich zou herhalen. In 1991-1992 kon niemand zich voorstellen dat het kwaad zou terugkeren. De meeste mensen hebben niet geleerd om kritisch te denken, ze geloven de propaganda. We hebben de wens tot indoctrinatie door de staat onderschat.”

Had het voorkomen kunnen worden?

„Euforie overheerste. Er vond geen lustratie plaats, geen morele zuivering om af te rekenen met de rol van de Sovjetleiders, zoals in andere landen wel is gebeurd. Na de val van de Sovjet-Unie kwam de macht in handen van middenkaderfunctionarissen uit de democratische vleugel van de communistische partij. We verwachtten niet dat zij zouden putten uit het Sovjetverleden. Dat deden ze wel, en nu herhaalt dat verleden zich op de meest primitieve manier. Hoewel de Russische grondwet burgerrechten garandeert en een staatsideologie en censuur verbiedt, zijn die laatste twee toch helemaal terug. Het is gevaarlijk om over bepaalde onderwerpen te praten. En de straffen zijn wreed.”

Het Westen wacht op de dag waarop de Russen de straat op gaan. Beseft men hier voldoende wat er in Rusland aan de hand is?

„Veel westerse journalisten, politicologen en historici hebben het over de terugkeer van oude Sovjetpraktijken. Maar het ligt genuanceerder, want niets herhaalt zich op dezelfde manier. De Russische samenleving wordt opnieuw beheerst door angst. De staat intimideert het politiek actieve deel van de bevolking, zodat het zijn stem niet laat horen. Tegelijkertijd moet de rest worden overtuigd van de juistheid van de heersende politiek. Daartoe dient de propaganda.”

Is het Sovjetsysteem onder Poetin dan niet toch teruggekeerd?

„Je kunt niet zeggen dat we na 1991 een vrij en aangenaam leven leidden en dat plotseling alles terugkwam. De tendens om de samenleving te onderwerpen aan een nieuwe doctrine groeide geleidelijk. Het is een samenloop van noodzaak en toeval. Er bestond aanvankelijk geen masterplan. Maar het complotdenken uit de tijd van de KGB heeft zich onder Poetin voortgezet. Dat leidde tot de wet op buitenlandse agenten, een instrument om kritische personen en organisaties net als vroeger als vijanden te bestempelen.”

Lees ook dit artikel over de sluiting van Memorial in Moskou

Memorial werd in 2021 om puur formele redenen gesloten. Waarom?

„De overheid zei: ‘Memorial heeft de wet op buitenlandse agenten meermaals overtreden, dus nu gaan wij u sluiten’. Terwijl we onze boetes hadden betaald en onze ‘misdaden’ al waren verjaard. Maar de openbaar aanklager verraadde in zijn requisitoir de werkelijke motieven: Memorial zou de Sovjet-Unie als een terroristische staat afschilderen.

„Vroeger had de Russische samenleving baat bij ons werk om de slachtoffers van de Stalinterreur in ere te herstellen, in overeenstemming met de wetten op de rehabilitatie van de terreurslachtoffers die begin jaren negentig werden aangenomen. Daarin staat ook dat er jarenlang terreur is uitgeoefend. Er zijn rechterlijke uitspraken die stellen dat een kleine groep mensen – het Politbureau – de samenleving met geweld beheerste. Memorial volgt dus gewoon de bestaande wetten, die de staat zelf is vergeten.

„De staat heeft geen behoefte aan de herinnering aan onschuldig vermoorde burgers en concentreert zich liever op grootse daden, zoals de overwinning op nazi-Duitsland. Maar wat is de prijs geweest van die overwinning? Hoeveel ellende heeft de Sovjet-Unie andere landen na 1945 bezorgd? Ook vergeten de Russische autoriteiten maar al te graag dat de Sovjet-Unie niet in zijn eentje met Hitler heeft afgerekend, maar deel uitmaakte van een coalitie.”

Is die verheerlijking van het Sovjetverleden een politiek instrument voor de repressie of een ideologie?

„Het Kremlin is er niet op uit om de Sovjet-werkelijkheid een op een te doen herleven. Hoe misdadig ook, de huidige machthebbers zijn uiterst pragmatisch. Ze begrijpen heel goed dat het geen enkele zin heeft om de regels en gebruiken uit die tijd opnieuw in te voeren. De samenleving is daar teveel voor veranderd. Je kunt mensen nu eenmaal niet terugjagen naar het verleden.”

Lees ook deze recensie over geschiedschrijving onder Poetin

Hoe sterk is het Poetin-regime?

„De Sovjet-macht was sterk omdat de bevolking niet in opstand durfde te komen, net als nu in het huidige Rusland. Maar als de Sovjet-Unie echt zo sterk was, waarom viel ze dan in 1991 uiteen? De Sovjet-machthebbers hielden zichzelf voor de gek met de gedachte: als er geen openlijke tegenstand is, dan staan we sterk. Maar zodra Gorbatsjov begon te hervormen, kantelde het systeem en verloor het zijn invloed op de massa. Als de staat burgerinitiatieven en meningen moet onderdrukken om te overleven, dan is zij niet sterk maar zwak en heeft zij geen toekomst.”

U schreef onlangs een biografie van Sovjetleider Andropov. Hoe is dat boek in Rusland ontvangen?

„Positief. Andropov is iemand die discussies oproept. Sommigen zien hem als een hervormer die niet genoeg tijd had om het uiteenvallen van de Sovjet-Unie te voorkomen. Anderen noemen hem de belangrijkste vernietiger van dat land – hij bracht Gorbatsjov tenslotte aan de macht.

„Rond Andropov bestaan veel mythes. Ik wilde in mijn boek zijn echte verhaal vertellen en een oordeel vellen over die beschuldiging als zou hij de Sovjet-Unie hebben vernietigd.

U heeft er vrij kort aan gewerkt voor een boek van ruim 700 bladzijden.

„Ik heb er zes maanden over gedaan. Maar het boek is het resultaat van een heel leven. Aan het voorwerk was ik 25 jaar eerder begonnen, van al mijn eigen ervaringen en indrukken tijdens Andropovs bewind. Ik had een insiderperspectief. Tijdens het schrijven verslechterde mijn stemming. Ineens kreeg ik weer last van die monsterlijke melancholie uit die tijd waarin we niet konden ademen. Dit boek is mijn afrekening met het verleden. Dus als vandaag de dag bepaalde elementen van onvrijheid terugkeren, heb ik het gevoel dat ik terug ben in dat land waarin je het ene zegt en het andere denkt, dat is weer terug.”

Ziet u zichzelf als een Homo Sovieticus, een Sovjetmens?

„Nee, ik beschouw mezelf als een normaal persoon. Maar wel een met een flinke dosis Sovjetervaring.”