Het was een spectaculair moment, vorige week woensdag op de Poolse publieke tv-zender TVP. In plaats van het halfachtjournaal was er de mededeling dat vanaf nu alles anders wordt. In de afgelopen jaren diende TVP als de propagandamachine van de PiS-partij, die een broertje dood heeft aan de rechtsstaat. Avond na avond werden vermeende vijanden zwartgemaakt, oppositieleider Donald Tusk voorop. Dezelfde Tusk, van de rechts-liberale partij Burgerplatform, is sinds enkele weken premier. Vorige week woensdag werd de TVP-leiding op staande voet ontslagen. En ’s avonds was er geen journaal, maar verscheen de ooit uit onvrede vertrokken journalist Marek Czyz in beeld: „In plaats van propagandasoep willen we u, onze kijkers, helder water gaan schenken”, zei hij tijdens een korte mededeling.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data109076073-b2f3bf.jpg)
In de verte deed het, vreemd genoeg, denken aan 13 december 1981. Ook toen werd de tv-programmering onderbroken. De communistische leider Wojciech Jaruzelski verscheen in beeld en riep de noodtoestand uit, het startschot voor repressie en geweld. Het huidige Polen zal daarentegen hopelijk een periode van zelfbevrijding tegemoet zien.
Bij de actie van de nieuwe regering kunnen zeker vraagtekens worden geplaatst. Het wegsturen van de leiding van een nationale tv-zender is een vergaande politieke ingreep. Doen de nieuwe machthebbers nu niet precies datgene waar ze hun voorgangers van beschuldigden? Zou het herstellen van de rechtsstaat niet moeten beginnen met het respecteren ervan?
In het al heel lang flink gepolariseerde Polen hebben nieuwe machthebbers er altijd een handje van gehad om hun voorgangers eruit te werken. Om TVP is wel vaker gevochten door de politiek. Er is één belangrijk verschil: niet eerder in de recente geschiedenis was de publieke zender zozeer verworden tot het giftige instrument van één politiek kamp. Er was weinig meer ‘publiek’ of ‘nationaal’ aan TVP. Dat maakt de wens van de nieuwe regering om snel te handelen begrijpelijk, al zullen er ook snel garanties moeten komen dat het de bedoeling is om de publieke tv ditmaal onafhankelijk te maken van de politiek.
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/10/data106546010-b99353.jpg)
Nog niet zo lang geleden gold Polen als Europees probleemland. Na de machtsovername van PiS in 2015 ging het behalve met TVP ook hard achteruit met de rechtsstaat in brede zin: rechters en ambtenaren werden op grote schaal verdacht gemaakt, ontslagen of verjaagd. De Europese Commissie duwde terug, met verklaringen, procedures en het voor zover mogelijk dichtdraaien van de geldkraan, maar de situatie liet vooral zien hoe weinig er daadwerkelijk gedaan kan worden als een EU-land afglijdt richting illiberalisme.
Uiteindelijk riepen de Polen zelf een halt toe aan de sloop van hun land, mede dankzij een ongekend hoge opkomst (74,4 procent) tijdens de verkiezingen van 15 oktober. De nieuwe coalitie is ideologisch heel breed, en daardoor kwetsbaar. Polen is nog niet uit de gevarenzone. Maar sinds de politieke wederopstanding van Tusk is het land een baken van hoop geworden voor wie zich zorgen maakt over de gure, rechts-radicale wind die langzaamaan in de EU lijkt op te steken.
Polen heeft laten zien hoe kinderlijk eenvoudig het is om een rechtsstaat af te breken, maar laat nu ook zien dat het autocratische tij altijd nog kan worden gekeerd, zolang mensen niet met de rug naar elkaar gaan staan, zich mobiliseren en pal voor rechtsstaat en mensenrechten blijven staan. In een verder nogal somber stemmend jaar, te midden van nieuw oorlogsgeweld en maatschappelijke verharding, is dat een lichtpuntje en een les ineen.