In Den Haag sprak ik op het Crossing Border Festival de Sloveense schrijver Drago Jancar (1948) over zijn leven en werk. Ik bewonder zijn door Roel Schuyt in het Nederlands vertaalde romans. Ze gaan over verstoorde levens en liefdes als gevolg van oorlogen, die in het voormalige Joegoslavië vaker hebben gewoed dan waar ook in Europa. „In een willekeurig Sloveens bergdorp heeft iemand van 85 jaar in zijn leven vijf legers in verschillende uniformen voorbij zien komen”, zei Jancar daarover. „Mannen uit dat dorp vochten in de Eerste Wereldoorlog aan de kant van de Oostenrijkers en waren in de Tweede Wereldoorlog partizaan. Weer andere inwoners zaten in een Duits concentratiekamp of bij de SS. Zo’n klein bergdorp bevat kortom de hele turbulente geschiedenis van Europa.”
Dat ze in Slovenië nog altijd ruzie maken over wie in die oorlog goed of fout was, lees je in Jancars nieuwste roman Bij het ontstaan van de wereld (2023). Hierin komt een dertienjarige jongen er in 1961 geleidelijk achter dat de volwassenen om hem heen hun verleden bij elkaar liegen om hun rol in de Tweede Wereldoorlog belangrijk te maken of erover zwijgen omdat ze aan de kant van de vijand hebben gestaan. Niemand wil tenslotte een verliezer zijn. „Alleen in Duitsland hebben ze na 1945 de waarheid in de ogen gekeken. Kijk maar hoe ze er dezer dagen de Joden beschermen en Israël steunen.”
Ik blijf het een wonder vinden dat Midden- en Oost-Europa nog altijd grote schrijvers voortbrengen zoals Drago Jancar, Wieslaw Mysliwski, Slobodan Snajder, Georgi Gospodinov en Olga Tokarczuk, die universele kwesties aankaarten. Zelf vindt Jancar dat niet zo vreemd. „Misschien móet goede literatuur wel verbonden zijn met geweld”, zegt hij. „Misschien leiden jullie hier wel een te gelukkig leven.”
Toen in 1991 in Joegoslavië opnieuw een grote oorlog uitbrak, begon Jancar zijn romans te schrijven over zijn geboortestad Maribor, een ‘microkosmos van Europa’. „Nu Midden- en Oost-Europa hun overheersing door Moskou achter de rug hadden en in de EU waren opgenomen, meenden we in een gelukkige, vreedzame wereld te zijn beland. Maar het tegendeel bleek waar. De geschiedenis leek zich te herhalen. En nu is het ook weer oorlog in Oekraïne, om over het Midden-Oosten nog maar te zwijgen.”
Verklaren waarom dat geweld steeds maar weer oplaait, kan Jancar niet. Hij ziet het ook niet als zijn taak. „Een schrijver moet geen antwoord proberen te geven op zulke vragen, maar wel de mechanismen laten zien die ervoor zorgen dat de boel telkens opnieuw ontspoort.”
Een mogelijke verklaring voor de huidige, zorgwekkende toestand in Oost-Europa, waar Hongarije en Slowakije de kant van Poetin kiezen en in Polen de stabiliteit nog allerminst is gewaarborgd, heeft hij wel. „Midden- en Oost-Europa zijn indertijd in de EU geïncorporeerd met zowel westerse wetten en normen als een moderne mentaliteit. Maar West-Europa heeft nooit begrepen dat wij een andere manier van leven gewend zijn. Als je vijftig jaar in Praag hebt gewoond, is dat iets heel anders dan wanneer je diezelfde periode in Gent hebt doorgebracht. In jullie deel van Europa begrijpen ze niet wat er in het verleden allemaal bij ons is gebeurd.”
En juist in dat gebrek aan kennis schuilt het grootste gevaar. Iemand als Drago Jancar ziet dat als geen ander.