Wanneer gingen mannen eigenlijk geloven dat ze de baas moesten zijn over vrouwen?

Haar zoektocht naar de oorsprong van het patriarchaat blijft lang vruchteloos, totdat de Brits-Indiase journalist Angela Saini een antwoord vindt op een onverwachte plaats. In de straten van Pompeï, die Romeinse tijdscapsule met een 2000 jaar oude stad. Eerder nog was ze bevreemd door de kennismaking met het Turkse vroege landbouwdorp Catal Höyük, waar ongelijkheid en mannelijke dominantie onvindbaar is. Maar in Pompeï voelde ze een schok van ‘comfortabele verbondenheid’: „dit is als mijn eigen tijd!”. En Saini beseft onmiddellijk dat die herkenning niet alleen komt door ordelijke Romeinse trottoirs of schunnige graffiti op de muren. Ze herkent in Pompeï eindelijk de ongelijkheid die ze eerder nergens terugvond. En niet alleen de algeméne Romeinse ongelijkheid tussen vrije burgers en slaven. Ook de ongelijkheid tussen vrije mannen en onvrije vrouwen.

Eerder had Saini al beschreven hoe primatoloog Frans de Waal haar uitlegt dat mannenmacht over vrouwen niet vanzelfsprekend is, biologisch gezien. ‘Want mannelijke chimpansees domineren wel ándere mannen, maar niet de vrouwen in de groep’, zegt hij bijna achteloos.

Ze beschrijft ook een fascinerende conferentie in 1848 in het Amerikaanse Seneca Falls waar vroege feministen zich laten inspireren door de grote autonomie van indiaanse vrouwen. En dat is een beetje een treurig verhaal want de witte vrouwen zien de indiaanse samenleving slechts als een echo van een verleden, als levende skeletten. Niet als een lévende samenleving. ‘In plaats van de inheemse vrouwen mee te nemen in hun strijd voor gelijkwaardigheid, gebruikten de activisten hen als intellectuele pionnen’, ziet Saini. Ze beschrijft nog veel meer samenlevingen met veel vrouwenmacht – onder andere in de deelstaat Kerala in India waar nu de huizen van ooit door vrouwen geleide clans op instorten staan. Want de Britse kolonisator begreep niets van het systeem waarin mannen hun status ontleenden aan hun moeder en hun zussen. Onder de druk van de overheid stortte het systeem langzaam in. Al hebben die vrouwen nog altijd meer vrijheid dan elders in India.

Dat is precies de rode lijn in Saini’s conclusies: vrijwel nergens is de macht tussen mannen en vrouwen hetzelfde verdeeld. Overal zijn nuances en uitzonderingen. En daarmee verdampt ook het idee dat er één vorm van mannenoverheersing bestaat. Zelfs voor het nu meest heersende idee, dat het patriarchaat een product is van de uitvinding van de landbouw, vindt ze vrijwel geen bewijs.

Is er wel een universeel systeem van het patriarchaat?

Toch die schok van herkenning in Pompeï. Voor een deel wijt ze die aan de verheerlijking van de klassieke oudheid waarmee ook zij werd overgoten op haar middelbare school in Londen. Maar er is ook iets anders. De wortels van de Romeinse beschaving – en haar brute ongelijkheid – liggen in het Midden-Oosten waar vijfduizend jaar geleden (láng na het begin van de landbouw) de eerste grote staten ontstonden. Saini: ‘Pas bij het ontstaan van die eerste staten gaan we echt een verschuiving zien in de machtsverhoudingen tussen man en vrouw, en het begin van een allesomvattend mannelijk gezag.’

Zoveel mogelijk kinderen

De basis van die omslag was simpel: voor het eerst in de geschiedenis werd het toen voor machtige elites van cruciaal belang dat de bevolking groeide en dat er legers beschikbaar waren om andere staten aan te vallen en zich te verdedigen. Jonge vrouwen moesten dus zo veel mogelijk kinderen krijgen en jonge mannen moesten worden opgevoed tot willige soldaten. Het gevolg was een geheel nieuwe vorm van bureaucratische classificatie en sociale stereotypering waardoor mannen en vrouwen steeds meer als verschillend van elkaar werden gezien.

Lees ook

deze recensie

Dit idee over de oorsprong van het patriarchaat is interessant en behoorlijk aannemelijk. Toch is de voornaamste kracht van The Patriarchs dat het véél verder gaat. Want los van iedere mogelijke oorsprong van het ‘systeem’ ga je na lezing van het boek vooral twijfelen aan het bestaan van één helder patriarchaal ‘systeem’, met zo veel verschillende machtsverdelingen tussen mannen en vrouwen.

Saini weeft in haar beschrijvingen en beschouwingen doelbewust zoveel nuances en uitzonderingen dat het patriarchaat als universeel systeem voor je ogen verdampt. Zelfs in die geschiedenis van de vroege staten barst het van de uitzonderingen, met misschien Egypte als belangrijkste. Daar hadden vrouwen weer een veel grotere macht en autonomie dan in Mesopotamië. Haar boek doet dan ook sterk denken aan het recente The Dawn of Everything van David Graeber en David Wengrow, dat ze niet voor niets vaak citeert. Ook daarin wordt korte metten gemaakt met de vanzelfsprekendheid van maatschappijtyperingen in de geschiedenis.

Want nooit zijn ergens mannen hélemaal de baas. Nooit is hun macht totaal vanzelfsprekend. En wélke mannen hebben eigenlijk de macht? Saini citeert een Amerikaanse feministe die opmerkte: ‘Een belangrijk kenmerk van het patriarchale systeem is óók dat jonge mannen worden overheerst door de oudere.’ En zelfs in het bijzonder vrouwvijandige Athene konden vrouwen wel degelijk macht uitoefenen, ontdekt Saini. En in Sparta is het allemaal wéér anders. De werkelijkheid houdt zich nooit aan de ‘officiële’ regels, als je goed kijkt. In die zin is Saini’s boek een duidelijke aanklacht tegen de ‘traditionele’ geschiedschrijving en antropologie waarin heel vaak mannelijke heerschappij al als vanzelfsprekend werd beschouwd. Zo simpel is het niet. „There is always pushback”, aldus Saini. Heersende gendernormen moeten voortdurend worden bewaakt en herhaald. Niks is echt vanzelfsprekend.

Mishandeling

Tegelijkertijd beschrijft Saini óók heel indringend hoe sociale normen best heel diep verinnerlijkt kunnen worden, waarbij mishandeling en vernedering heel normaal kunnen zijn. In de Indiase cultuur die Saini zelf van huis mee kreeg is het vanzelfsprekend dat vrouwen lijden in hun huwelijk, waarin ze meestal omringd worden door de familie van hun man en geïsoleerd worden van hun eigen familie en vrienden. Ze herinnert zich huiverend hoe ze vroeger meeluisterde met de verschrikte telefoongesprekken die haar moeder voerde met een vriendin die bijzonder slecht behandeld werd na een uithuwelijking. ‘Ik werd doordrenkt met de fatalistische boodschap dat als een meisje eenmaal getrouwd was, ze eigendom werd van haar echtgenoot en zijn familie.’ Het structureel tegengaan van onderlinge solidariteit van vrouwen is waarschijnlijk een van de krachtigste wapens van het patriarchaat.

Lees ook

Seksuele vrijheid? We zijn er nog lang niet

En zo schreef Saini een meeslepend boek voor iedereen die geïnteresseerd is in de vele veranderingen in de verhouding tussen mannen en vrouwen en die ook bereid is om ‘vaste’ waarheden los te laten. Ook buiten de centrale zoektocht naar ‘hoe ooit mannen de macht grepen’ vertelt Saini fascinerende verhalen. Zoals de losse opmerking dat sommige misprijzende ideeën over vrouwen kunnen zijn ontstaan doordat vrouwen vaak heel jong moesten trouwen met veel oudere echtgenoten – niet zo gek dat voor sommigen vrouwen zo wispelturig en mannen zo rationeel leken…

Of haar interessante beschouwingen over het ‘web van verplichtingen’ waarin zovelen gevangen zitten, vroeger nog veel meer dan tegenwoordig, binnen de familie, binnen de gemeenschap. Wie zich – bijvoorbeeld als vrouw – verzet tegen één van die verplichtingen lijkt al gauw de hele samenleving omver te gooien. Pijnlijk precies is ook haar vergelijking van het traditionele huwelijk met slavernij, want inderdaad: een zelfstandige juridische persoon was de vrouw daarin niet, gehoorzaamheid aan haar man was de regel en was het niet ook vanzelfsprekend dat ze gratis haar werk in het huishouden verrichtte?

Verrassend is ook haar analyse van de vrouwenemancipatie in het Sovjetblok, die ze ziet als een bewijs hoe mannendominantie in een paar generaties ingrijpend veranderd kan worden. Want achter het ijzeren gordijn hadden vrouwen eigen carrières. En ze werden doorgaans even goed opgeleid als mannen. En ook al bleven mannen weinig bereid om huishoudelijk werk te doen, de staatscrèches verlichtten de dubbele last die in het communisme op vrouwen rustte.

Saini vertelt over de verrassing die de Hongaarse socioloog Eva Fodor voelde toen ze in de jaren negentig de Verenigde Staten bezocht: ‘Mensen koken hier hun eigen eten!’ Zijzelf at warm op school en op haar werk en at thuis alleen een boterham. Ze had haar moeder nog nooit zien koken. Bizar genoeg leidde die Oost-Europese vrouwenemancipatie tot een tegenovergestelde reactie in Amerika: daar werden tijdens de Koude Oorlog en zeker in de jaren vijftig vrouwen er juist weer op gewezen dat hun plaats thuis was. De gedomesticeerde vrouw werd een symbool van het rijke kapitalistische Amerika. In 1958 studeerden daarom aan Amerikaanse universiteiten procentueel aanzienlijk mínder vrouwen dan in 1920.

Saini beschrijft ook de absurde toestand in het moderne Iran, waarin eerst de Sjah Iraanse vrouwen veel rechten gaf, maar hun organisaties hard onderdrukte. Zodat toen de islamitische fundamentalisten de macht overnamen er heel weinig feministische weerstand mogelijk was. Ook in Iran bestaat niettemin veel verzet tegen het vrouwvijandige regime, niet alleen in levensgevaarlijke demonstraties maar ook in de manier waarop gewone mensen hun leven inrichten. Veel mannen negeren bijvoorbeeld de officiële erfenisregels van de islamitische overheid, waarin zonen twee keer zoveel krijgen als dochters. In speciale huwelijkscontracten zien sommige mannen af van de ongelijkwaardigheid van de officiële regels. Zoals Saini aan het eind van haar boek schrijft: ‘We hebben meer gewoonten dan alleen de patriarchale.’