Hoe de Japanse kunstenares Yayoi Kusama van haar visioenen een wereldmerk maakte

Een beeld van zes verdiepingen hoog, een penseel in de hand: een enorme Yayoi Kusama leek afgelopen winter haar bekende stippen te schilderen op de gevel van Harrods in Londen, het wereldberoemde warenhuis voor luxeartikelen. In het voorjaar verhuisde ze naar Parijs, waar ze tot eind juli voor het hoofdkantoor van Louis Vuitton bij de Pont Neuf bleef staan. Een andere gigantische Kusama hing maandenlang over het dak van de flagshipstore van Louis Vuitton aan de Avenue des Champs-Élysées. Net zo indrukwekkend: de hyperrealistische animatronics (robotpoppen), ook naar het evenbeeld van de Japanse kunstenaar, in de etalages van Luis Vuitton-winkels van New York tot Tokio.

Dankzij een samenwerking met modehuis Louis Vuitton was de 93-jarige Kusama, bekend van haar eindeloos herhalende polkadot-patronen, wereldwijd aanwezig in winkelstraten en etalages, in tijdschriftadvertenties en op gigantische videoschermen – en op de talloze foto’s en video’s die mensen van de campagne maakten en op sociale media deelden. Het huis kwam dit jaar met zo’n 450 door Kusama geïnspireerde producten: tassen, shirts, broeken en jurken met het kleurrijke stippenpatroon, de gele pompoen en andere motieven uit haar werk.

2023 is sowieso een belangrijk jaar voor Kusama: wereldwijd zijn er grote tentoonstellingen (bijvoorbeeld in Manchester met gigantische opblaassculpturen , vijf sterren volgens The Guardian) en een reizend retrospectief, Yayoi Kusama: 1945 to now, dat te zien was in het Hongkongse museum M+ en het Guggenheim in Bilbao.

Kusama, of haar galerie, heeft een scherp oog voor commerciële samenwerkingen. Haar patronen waren al te zien op producten van Coca Cola, cosmeticagigant Lancôme en autofabrikant Audi. En eerder, in 2012, werkte ze ook samen met Louis Vuitton.

Je zou op verschillende manieren ongemak kunnen voelen bij deze nieuwe, gigantische samenwerking met Louis Vuitton, waarvan de financiële details niet bekend zijn. Een kunstenaar die in de twintigste eeuw bij de avant-garde hoorde en haar werk nu uitlevert aan een groot modehuis, reduceert die haar ooit vooruitstrevende werk niet tot een decoratief printje? En die wezenloze Kusama-poppen en robots zouden weleens bij kunnen dragen aan de objectificatie van het Aziatische lichaam, betoogde een Aziatisch-Amerikaanse kunstcritica in kunsttijdschrift Hyperallergic.

De stippen die nu een wereldhit zijn, hebben voor Kusama een diepe persoonlijk betekenis. Ze zag ze voor het eerst als hallucinaties tijdens haar traumatische jeugd, met een geweldadige moeder en een overspelige vader, in het Japanse bergplaatsje Matsumoto, beelden die haar een leven lang bij zouden blijven. In Matsumoto besloot ze al op jonge leeftijd dat ze kunstenaar wilde worden, om die visioenen via de kunst de baas te kunnen worden. Ze verhuisde naar New York, werd daar onderdeel van de kunstenaarsscene en vond aansluiting bij abstract expressionisten, minimalisten en pop-art. Maar de visioenen bleven komen, waarna ze zich vanaf de jaren zeventig vrijwillig liet opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis in Tokio.

Ze ging er nooit meer weg. Vanuit het ziekenhuis waar ze woont loopt ze nog elke dag naar haar studio, waar ze onverminderd doorwerkt. Haar werk beleeft opleving na opleving. De spiegelkamers bijvoorbeeld: ruimtes met aan alle kanten spiegels, waardoor het lijkt alsof je in de oneindigheid stapt. Kusama maakt ze al sinds de jaren zestig, maar in het huidige Instagram-tijdperk zijn ze populairder dan ooit en zorgen ze wereldwijd voor lange rijen.

Kusama in Nederland

„Wat veel minder bekend is”, zegt conservator Catrien Schreuder van Stedelijk Museum Schiedam, „is dat Kusama eind jaren zestig, in een cruciale periode in haar artistieke ontwikkeling, regelmatig in Nederland was. Ze had een Nederlandse galerie, verkocht hier haar kunst, en hield spraakmakende happenings.”

Schreuder wijst naar de kansel boven de kassa van het museum – de entreeruimte huist in een voormalige kapel. „Onder dat spreekgestoelte schilderde Kusama tijdens de opening van een tentoonstelling stippen op het lichaam van kunstenaar Jan Schoonhoven.” Het was een onaangekondigde happening (theatrale kunstuitvoering) uit de serie Yayoi Kusama’s Naked Body Festival, die ze tijdens haar jaren in Nederland een aantal keren uitvoerde, onder meer op de eerste editie van Flight to Lowlands Paradise (het latere popfestival Lowlands) en in een overvol café in Delft. Die happenings hadden vaak geschokte reacties tot gevolg. ‘Japanse zaaide onrust door naakte mannen te beschilderen’, kopte Het Parool bijvoorbeeld op 29 november 1967.

Schreuder: „Al waren er ook veel mensen die haar ondersteunden en zich bij haar aansloten. Kusama vond in het Nederland van de provo-beweging en de seksuele revolutie duidelijk aansluiting.” Haar kunst uit die periode – werken met stippen, maar ook veel objecten (schoenen, tassen) bedekt met fallus-vormige stoffen, ‘soft-sculptures’ – sluit aan bij de Nederlandse Nul-beweging. Die was ook bezig met herhaling, monochromie en eenvoudige materialen.

Over Kusama’s Nederlandse jaren maakt het Stedelijk Museum Schiedam nu een expositie. Daarvoor werkt het museum samen met Mattijs Visser van het 0-Institute, die al jarenlang onderzoek doet naar Kusama’s periode in Nederland en sprak met veel mensen die haar in die tijd ontmoet hebben. In Yayoi Kusama. De Nederlandse jaren 1965-1970, een uitgave in samenwerking met NAi/010 Uitgevers, is een aantal van die verhalen gebundeld.

Overspelige vader

Terug naar het begin. Kusama’s ouders zijn de welgestelde eigenaren van een bloemen- en zadenkwekerij, maar haar jeugd in Matsumoto is bijzonder ongelukkig: haar moeder mishandelt haar en dwingt haar om haar overspelige vader te bespioneren, zo beschrijft Kusama in haar autobiografie Infinity Net (2002). Het is het begin van een moeizame omgang met seks, die ze later een plaats geeft in haar werk.

Vanaf jonge leeftijd wordt Kusama geplaagd door hallucinaties: ze hoort bloemen praten en ziet overal stippen. „Op een dag, nadat ik naar een patroon van rode bloemen op het tafelkleed had gekeken, keek ik op en zag ze ook op de wanden, de ramen en het plafond”, schrijft Kusama in haar autobiografie. „Ik zag de hele kamer, mijn hele lichaam en het hele universum bedekt met rode bloemen, en op dat moment werd mijn ziel uitgewist en werd ik opgenomen in de oneindigheid, naar eeuwige tijd en absolute ruimte.” Haar lichaam „zat vast in dat angstaanjagende oneindige net”.

Die visioenen naschilderen is de enige manier om eraan te ontsnappen, schrijft ze. „Door ze opnieuw te creëren met verf, pen of potlood, in een poging ze te ontcijferen voor wat ze zijn”, kan ze er controle over krijgen. Kunst is voor Kusama „een uit wanhoop geboren passie”, de enige manier om in leven te blijven.

Over het gebruik van de polkadots schrijft ze: „Ik wilde de ene stip onderzoeken die mijn leven is. Eén polkadot: een enkel deeltje tussen miljarden (…) mijzelf, anderen, het hele universum.” Via haar kunst wil ze zich met de visioenen verzoenen, een fenomeen dat ze later beschrijft als self-obliteration (jezelf uitwissen). Om het ‘oneindige’ universum binnen te gaan dien je het fysieke lichaam en je ego te vergeten en moet je één worden met de omgeving en de natuur.

In haar vroege jaren als kunstenaar in Japan heeft Kusama al bescheiden succes met haar schilderijen en tekeningen. Als ze een boek vindt met kunstwerken van de Amerikaanse kunstenaar Georgia O’Keeffe, stuurt ze haar een brief, waarin ze schrijft over haar verlangen om naar Amerika te verhuizen. Als O’Keeffe haar een persoonlijke brief terugstuurt weet Kusama het zeker. Op 29-jarige leeftijd vertrekt ze in 1957 naar de VS, met tweeduizend eigen aquarellen en zestig zijden kimono’s als ‘startkapitaal’, om daar te verkopen. Ze komt terecht in New York, op dat moment het hart van de internationale avant-garde.

In New York maakt Kusama haar eerste Infinity Net-schilderijen, eindeloos herhalende netvormige patronen van witte lijntjes op een zwarte of witte achtergrond. Ze leidt een straatarm kunstenaarsbestaan, maar ze is hyperambitieus, exposeert al gauw in galeries en krijgt positieve kritieken, onder meer van kunstenaar en criticus Donald Judd. Ze trekt op met kunstenaars als Andy Warhol en Claes Oldenburg – die ze er later van beschuldigt elementen uit haar werk te hebben overgenomen. Ze onderhoudt er een gepassioneerde, platonische relatie met kunstenaar Joseph Cornell.

Kusama is een snel rijzende ster en exposeert haar werk al gauw internationaal. Ze is haar tijd ver vooruit: tijdens een happening in 1968 sluit ze in New York het eerste huwelijk tussen twee mannen in haar zogeheten ‘Church of Self-Obliteration’, ruim veertig jaar voordat dat daar wettelijk mogelijk wordt.

Henk Peeters

In 1960 is het werk van Kusama onderdeel van de tentoonstelling Monochrome Malerei in het Duitse Leverkusen. Haar werk is daar te zien naast het werk van onder meer Lucio Fontana, Yves Klein, Piero Manzoni en Mark Rothko. „Daar ziet ook de Nederlandse Nul-kunstenaar Henk Peeters voor het eerst haar werk”, vertelt Catrien Schreuders . Ze beginnen een briefwisseling, wat er uiteindelijk toe leidt dat hun beider werk te zien is in de door Peeters georganiseerde eerste grote Nul-tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam in 1962.

Drie jaar later neemt Kusama ook deel aan de tweede Nul-tentoonstelling, met haar installatie Aggregation: One Thousand Boats Show (1963). Dit werk, een met stoffen penissen beklede roeiboot in een ruimte die is behangen met foto’s van diezelfde boot, is nog steeds onderdeel van de vaste opstelling van het Stedelijk Museum Amsterdam.

Via Peeters komt Kusama terecht bij de Internationale Galerij Orez in Den Haag. Schreuders: „Vanaf 1965 heeft Kusama met die galerie een exclusief contract voor Europa, zo raakt ze betrokken bij het Zero-netwerk. Het was best een pittig contract, ze droeg behoorlijk wat commissie af.”

In 1965 is Kusama’s werk onderdeel van de tentoonstelling Facetten van de hedendaagse erotiek. Schreuders: „Het is best opmerkelijk: aan de ene kant van de galerie heb je mannelijke kunstenaars als Woody van Amen en Jan Cremer, die kunstwerken tonen waarin de vagina centraal staat. Aan de andere kant heb je Yayoi Kusama die haar met fallus-vormige ‘soft-sculptures’ bedekte objecten exposeert.” In haar autobiografie schrijft Kusama over die penis-sculpturen: „Ik begon met het maken van penissen om mezelf te genezen van mijn gevoelens van afkeer tegenover seks. Door de objecten keer op keer te maken, overwon ik mijn angst. Het was een soort zelftherapie.”

In de jaren dat Kusama veel in Nederland is, maakt ze haar debuut op de Biënnale van Venetië. Onaangekondigd en zonder uitnodiging neemt ze in 1966 plaats in de Giardini, het park waar de Biënnale plaatsvindt, met 1.500 glimmende reflecterende zilveren ballen, die ze voor een klein bedrag verkoopt. Ze wordt weggestuurd door de organisatie, die volgens Kusama niet wil dat ze haar kunst verkoopt alsof het „hotdogs of ijsjes” zijn. Kusama reageert met een pamflet: „Ik vind dat kunst ook betaalbaar moet zijn voor de massa, en niet alleen voor enkele zeer welvarende individuen.”

Rond dezelfde tijd begint Kusama te experimenteren met mode. Ze ontwerpt eerst kledingstukken waarin grote gaten borsten en kruis zichtbaar maken en later onder de naam Kusama Fashion Institute ook meer draagbare kleding. Pas in 1993 vertegenwoordigt Kusama Japan op de Biënnale.

Jan Schoonhoven

Een van de meest spraakmakende momenten uit de periode van Kusama in Nederland vindt plaats in Delft, direct na de opening van een expositie in galerie Orez. Schreuders. „Jan Schoonhoven heeft net de tweede prijs op de Biënnale van São Paulo gewonnen, en het gezelschap gaat dat vieren in Sociëteit Novum in Delft, de woonplaats van Schoonhoven en zijn vrouw.” Daar voert Kusama voor het eerst een Naked Body Festival uit, waarbij ze het naakte lichaam van onder meer Schoonhoven beschildert. Het beschilderen van Schoonhovens lichaam in Stedelijk Museum Schiedam speelde zich eerder op die dag af, maar toen hielden de ‘modellen’ nog hun onderkleding aan.

Schreuders: „Waar de foto’s van eerdere uitingen van die happening iets plechtigs hebben, iets van een ritueel, is de stemming hier veel uitbundiger. Uitgelaten eigenlijk.” Nederland blijkt nog te conservatief voor deze kunst, blijkt uit de krantenkoppen: ‘Politie sluit jazz-club na happening’ (de Volkskrant) en ‘Raadslid protesteerde tegen levend naakt in Schiedam’ (Het Vrije Volk).

In het Parool-artikel over die avond komt Kusama zelf aan het woord: „Ik wil de mensen gelukkig maken met mijn polkadots. Die moeten een doorlopende lijn vormen en eenheid brengen. Eigenlijk zou ik overal polkadots willen aanbrengen: op straat, op de gevels van de huizen. Ik zou dolgraag jullie koningin met polkadots willen beschilderen, maar ik weet niet of zij dat wil. Ik heb het niet gevraagd.”

Het is opvallend hoeveel foto’s er zijn van Kusama’s onstuimige periode in Nederland. „Veel van die foto’s zien er geposeerd uit”, zegt Schreuders, „het is heel waarschijnlijk dat ze die zag als onderdeel van het kunstwerk.”

Over de rol van fotografie in de kunst van Kusama schrijft kunsthistoricus Helen Westgeest een essay in de catalogus Yayoi Kusama. De Nederlandse jaren 1965-1970. „Door te poseren tussen de bijna oneindige accumulaties in haar werk, wordt Kusama overduidelijk opgenomen in die veelheid van herhalingen.” Dat is ook goed te zien op foto’s uit mei 1967 van de installatie Infinity Polka Dot Love Room in galerie Orez. Kusama had de ruimte gevuld met etalagepoppen en de hele ruimte, inclusief de etalagepoppen en zichzelf, beplakt met fluorescerende polkadots. Op de foto’s poseert ze met gestrekte armen. „Presenteert Kusama zichzelf hier nu juist alsof zij zelf een etalagepop is?”, vraagt Westgeest zich af.

Het beeld van Kusama tussen de paspoppen uit 1967 rijmt prachtig met de Kusama-poppen en -robots in de samenwerking met Louis Vuitton in 2023. Meer nog dan ‘objectificatie’ van het lichaam, waar de critica van kunsttijdschrift Hyperallergic vraagtekens bij zette, kun je die poppen en robots zien als een uiting van Kusama’s streven naar self-obliteration, en haar ambitie de stippen grenzeloos over de wereld verspreiden. „Het aura van de kunst heeft van de polkadot een brand gemaakt”, constateert kunstcriticus Anna Tilroe in de catalogus van de expositie, „een merkteken dat het onderscheid tussen Kusama, haar kunst, haar mode en een eindeloze stroom aan merchandise uitwist.”

„Als ik ben overleden”, schreef Kusama in een titelloos gedicht in een recente publicatie van haar werk, „kijk dan naar mijn werk / als een prachtig geconstrueerde tombe, / de voltooiing van een leven, / en weet dat zelfs in de donkerste diepten van verdriet / de zon bleef schijnen. / Nu is het werk van een volledig toegewijd hart voltooid. / Dit is mijn kunst.”