Shell is een rechtspersoon, de Waddenzee niet. Moet dat veranderen? Een groeiende groep juristen en activisten vindt van wel. De voorstanders van deze beweging pleiten onder meer voor een ‘ecocentrische benadering in het recht’, waarbij het welzijn van het gehele ecosysteem centraal staat in plaats van alleen het belang van de mens. Er verschijnen de laatste tijd diverse interessante boeken over nut en noodzaak van rechtspersoonlijkheid voor bergen en rivieren. Dat past op zich goed in de tijdgeest waarin, terecht, meer bewustzijn komt over de destructieve aantasting van de natuur.
D66 werkt aan een initiatiefwet om de Waddenzee eigen rechten te geven, vorig jaar werd de Spaanse binnenzee Mar Menor het eerste natuurgebied in Europa met een vorm van rechtspersoonlijkheid. Verschillende instanties strijden ook voor rechten voor de Noordzee, Maas en Amelisweerd.
De ideeën zijn interessant – maar ook onaf. Betere manieren om de natuur te beschermen tegen grootschalige vernietiging en uitputting zijn bijzonder urgent, experimenten en verbeeldingskracht zijn gewenst. Maar het is de vraag of het geven van rechten aan de natuur per se zal helpen. Met het te haastig toekennen van rechtspersoonlijkheid aan ecosystemen of habitats dreigt een juridische doos van Pandora te worden geopend die het doel, de niet-menselijke natuur versterken, juist kan compliceren.
Bij het toekennen van rechtspersoonlijkheid zou bijvoorbeeld op zijn minst duidelijkheid moeten komen over wat de natuur wil. Wat wíl de Maas? Waarin vindt deze potentiële rechtspersoon zelf dat hij/zij/hen beschermd zou moeten worden? Vrij kunnen meanderen, niet vervuild worden, zoveel mogelijk biodiversiteit herbergen, mensen zoveel gezond drinkwater geven als mogelijk? Dat zijn complexe ecologische en politieke vragen waarvan het de vraag is of juridisering de beste optie is.
En wie vertegenwoordigt de stem van een ecosysteem in de rechtszaal? Hoe kan worden geborgd dat die vertegenwoordiging niet wordt gekaapt door mensen met particuliere belangen die tegen het belang van de natuur ingaan? Op zich zijn hiervoor oplossingen te verzinnen in de vorm van een democratisch ingebed voogdijschap of curatorschap zoals in Nieuw-Zeeland bij de Whanganui-rivier. Maar de juridische vertegenwoordiging van natuurgebieden door mensen, levert ook andere, soms absurde, vraagstukken op.
Kan een boer straks de Waddenzee aanklagen als die zijn land overstroomt? Bij de Whanganui moest dat risico worden afgedekt met een pot geld die een eventuele procedure kan bekostigen. Maar wat als die pot op is, kan de Whanganui dan ook failliet gaan? En wat dan? Shell en de Waddenzee zijn zo bezien toch echt onvergelijkbare entiteiten. Door de natuur te juridiseren, zetten wetgevers potentieel de deur open naar dit soort problemen, waarvan het risico juist is dat ze natuurbescherming zullen dwarsbomen. Absurde gevolgen zouden het draagvlak voor milieubescherming kunnen aantasten.
Politici moeten zich dus de vraag stellen: wordt de natuur daadwerkelijk beter van het toekennen van rechten? Is het wellicht verstandiger om het recht op gezonde ecosystemen meer te verankeren in mensenrechten, in plaats van mensenrechten aan de natuur te geven? Als dat ondoordacht gebeurt, kan de Waddenzee mét rechten nog slechter af zijn dan zonder.