Er hangt geopolitiek in de lucht, op een kleine twintig kilometer hoogte. Het is verleidelijk om lacherig te doen over de ballonnen en vliegende objecten waar de Verenigde Staten afgelopen week achteraan zaten. Alsof we collectief terecht zijn gekomen in een sciencefictionfilm uit de jaren vijftig over space invaders, ufo’s en door radioactiviteit wakker gekuste monsters. Maar de recente confrontatie in de ‘bijna-ruimte’ – het gebied tussen aards vliegverkeer en satellieten in – is zonder meer alarmerend. Vorige week zaterdag werd een Chinese ballon met allerlei apparatuur, ter grootte van drie stadsbussen, door een Amerikaans gevechtsvliegtuig neergehaald. Daarna schoten de Amerikanen nog enkele vliegende objecten uit de lucht. Die bleken later weliswaar ongevaarlijk, maar de gebeurtenissen van de laatste weken laten zien dat de spanning in de wereld om te snijden is.
Door de Russische agressie-oorlog tegen Oekraïne staat de rivaliteit tussen de VS en China verder op scherp. De VS scharen zich vierkant achter Oekraïne, China niet. Uit economisch zelfbehoud schaart China zich ook niet helemaal achter Rusland, maar het houdt deze week wel een militaire oefening met dat land (en met Zuid-Afrika), nota bene in de week dat Oekraïne stilstaat bij de Russische invasie precies een jaar geleden. Het laat weer eens zien dat niet alle landen in de wereld de westerse verontwaardiging delen over de oorlogsmisdaden die Rusland nu dagelijks in Oekraïne begaat.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data96446671-0b29cb.jpg)
De op 4 februari boven zee neergehaalde Chinese observatieballon was waarschijnlijk op weg naar militaire bases op de Amerikaanse eilanden Guam en Hawaï in de Stille Oceaan, cruciaal voor de VS bij een confrontatie met China om Taiwan. Maar de ballon raakte door de wind uit koers. Via Alaska en Canada bereikte hij nucleaire raketinstallaties in Montana, om vervolgens door te dobberen in oostelijke richting.
Ondanks de cruciale positie die de VS in de wereld innemen, kunnen Amerikanen vaak een wereldvreemde indruk maken: bij presidentsverkiezingen domineren binnenlandse onderwerpen. Nu kwam de buitenlandse politiek letterlijk binnenvliegen. De druk op president Biden om te handelen was groot, vooral ook omdat China er eerst het zwijgen toe deed en daarna loog over de bedoelingen met de ballon. Volgens China ging het niet om een spionageballon, maar om een weerballon. Het erkende wel dat het gevaarte uit koers was geraakt.
Al langer wordt in China het luchtruim op twintig tot honderd kilometer boven de aarde getypeerd als een belangrijk nieuw internationaal strijdtoneel. In 2019 toonde de Chinese staatstelevisie een witte ballon met daaronder puntige metalen voorwerpen: hypersonische miniatuurvliegtuigjes die vijf keer zo snel als het geluid zouden kunnen vliegen. In een Chinees militair vakblad werd beschreven dat de ballonnen minder goed te ontdekken zijn door radarsystemen en geschikter zijn voor het afluisteren van gesprekken op de grond.
De Franse gebroeders Montgolfier begrepen aan het eind van de 18de eeuw al dat het perspectief vanuit hun heteluchtballon van pas kon komen op het slagveld. Wat ballonnen ook aantrekkelijk maakt is dat de inzet ervan weliswaar neerkomt op schending van het luchtruim, maar net niet op een oorlogshandeling. Daarmee kunnen ze ook, tegen lage kosten, inzicht geven in de reactiebereidheid van landen: wordt er heftig gereageerd op de ballonnen, of is de houding al snel eentje van ‘laat maar’? Ook Rusland gebruikte deze week ballonnen boven Kiev, waarschijnlijk in een poging de Oekraïense luchtverdediging te verstoren.
Als de kwestie iets laat zien, dan is het wel dat een ongeluk op het wereldtoneel, zoals tijdens de Koude Oorlog, weer in een klein hoekje zit. De relatie tussen de supermachten VS en China is fragiel geworden. Niet zo lang geleden hadden de landen nog min of meer een diplomatieke dialoog over defensie. Daar kwam een einde aan na het bezoek in augustus aan Taiwan van Nancy Pelosi, toen voorzitter van het Amerikaanse Huis aan Afgevaardigden, en de aankondiging van Biden dat hij bereid is bij een Chinese aanval Taiwan militair te verdedigen. Juist de laatste maanden werd de toon vanuit Beijing milder. Het was vooral China dat veel waarde hechtte aan een gepland bezoek van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, het eerste sinds 2018. De al dan niet afgedwaalde ballon was voor de Amerikanen reden de reis van Antony Blinken op de valreep af te blazen.
Landen die niet langer met elkaar praten, dreigen elkaars intenties minder goed te begrijpen, en kunnen dan ook verkeerde conclusies gaan trekken. Het is te hopen dat China en de VS elkaar snel weer beter weten te vinden om de huidige Koude Oorlogssfeer te keren. De klassieke aanname dat handel tussen twee landen voldoende stabiliteit brengt, is door de Russische oorlogszucht een illusie gebleken. Ook Europese landen moeten ondertussen bij de les blijven. Het trans-Atlantisch bondgenootschap is door de oorlog in Oekraïne gelukkig gerevitaliseerd. Maar op langere termijn valt te verwachten dat met een verzwakt Rusland de aandacht van de VS nog exclusiever richting Azië gaat. In deze tijd van schuivende geopolitieke belangen moet Europa de strategische consequenties onder ogen zien en in een steeds meer bipolaire wereld krachtig positie bepalen.