Ze horen bij de allerhoogste ambtenaren van de Rijksoverheid, Gert-Jan Buitendijk en Maarten Schurink, secretaris-generaal van de ministeries van Algemene Zaken en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Dus als zij naar buiten treden en het publieke debat opzoeken, is er echt iets mis in het openbaar bestuur. De ambtenaren hebben het in gesprek met NRC over een in hevigheid toenemende afrekencultuur in Den Haag, waar zij last van hebben. De politieke dynamiek is de laatste jaren vluchtiger geworden, en bewindspersonen zijn zich steeds meer bewust van de gevolgen voor hen persoonlijk: iedere bananenschil is een gevaar.
Ministers en staatssecretarissen hebben bovendien last van een toenemende profileringsdrang – ze willen zich in vier jaar tijd echt even laten zíén. Dat leidt geregeld tot brokken. Denk bijvoorbeeld aan het opknippen van de Belastingdienst door toenmalig minister van Financiën Wopke Hoekstra (CDA) - zeer tegen de wil van zijn ambtenaren in. Of, een voorbeeld waar de secretarissen-generaal mee komen: het besluit van minister Dennis Wiersma (Onderwijs, VVD) om islamitische weekendscholen strenger aan te pakken, hoewel zijn ambtenaren dat een slecht idee vonden. Scoringsdrift is inderdaad een groot probleem in de politiek, en dat gaat ten koste van de kwaliteit van beleidskeuzes. De Tweede Kamer eist veel en gedetailleerde informatie op, en trekt zo de ambtenarij het politieke debat binnen. Ambtenaren, per definitie neutraal, moeten wennen aan deze nieuwe rolverdeling.
Ambtenaren hebben ruimte en vertrouwen nodig van hun politieke leidinggevenden. De zaak-Khadija Arib, waarbij de gehele ambtelijke top van de Tweede Kamer opstapte, creëerde grote onrust in de ambtenarij. Ze voelen zich niet gesteund door de politiek. En de klacht van de secretarissen-generaal dat zij te maken hebben met een steeds vluchtiger wordende politieke werkelijkheid, is invoelbaar. De Tweede Kamer bestaat uit een recordaantal van twintig fracties. De coalitie heeft geen meerderheid in de Eerste Kamer. Het politieke midden staat onder druk. Daar hebben ambtenaren als eerste last van. Zij zijn er om de bestuurlijke continuïteit te verzorgen, om de grenzen van de wet en de rechtsstaat te bewaken. Het is passend dat bewindspersonen de grens tussen politiek en ambtenarij beter leren respecteren. Een ambtenaar is er niet om een politicus naar de eindstreep te trekken in een moeilijk dossier, of om iemands plek bij de volgende verkiezingen zeker te stellen. Maar er wringt ook iets in de klacht van de ambtenaren. Wordt hun rol politiek gemáákt, of gedragen zij zich steeds politieker? De Toeslagenaffaire is een goed voorbeeld. Niet alleen werd er genadeloos gejaagd op potentiële fraudeurs. Interne zorgen, bijvoorbeeld opgeschreven in het zogeheten memo-Palmen, werden weggewuifd. Topambtenaren zeiden tegen de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag dat zij niet wisten van het memo. De Rijksrecherche onderzoekt nu of dat wel naar waarheid was.
Het toeslagenschandaal laat zien dat de ambtenarij niet altijd het bastion van rust en neutraliteit is dat zij zelf zo graag wil uitstralen. Ambtenaren beginnen soms verdacht veel op politici te lijken. Ook op ministeries kan de waan van de dag gaan regeren, ook daar kan scoringsdrift en profileringsdrang ontstaan. Daarom is controle op de ambtenarij, ook door de Tweede Kamer, van groot belang. Daar hoort bij dat er soms even geslikt moet worden, bijvoorbeeld als er veel informatie naar de Kamer moet worden gestuurd.