Van Goghs ‘populierenlaan’ laat los

De populierenlaan bij Nuenen (1885) van Vincent van Gogh, een van de kunstschatten van Museum Boijmans Van Beuningen, hangt komende week op de kunstbeurs Tefaf in Maastricht. Het doek hangt daar omdat Boijmans eerder dit jaar een subsidie van 25.000 euro ontving uit het Tefaf Museum Restauratie Fonds. Geld dat bestemd is als bijdrage aan het voorbereidend materiaaltechnisch onderzoek voor een noodzakelijke restauratie van het schilderij.

De ‘populierenlaan’, in 1903 het eerste schilderij van Van Gogh dat in een publieke kunstcollectie werd opgenomen, is hard toe aan een herstelbeurt. De verf laat hier en daar los en microscopisch onderzoek van het craquelé maakt duidelijk dat onderliggende verf door de scheurtjes naar boven komt. Om de instabiele verflaag te kunnen vastzetten zouden de later aangebrachte en vergeelde vernislagen eigenlijk verwijderd moeten worden. Kan dat zonder tegelijk ook verf mee te nemen? Al sinds oktober vorig jaar probeert restaurator Erika Smeenk-Metz een antwoord op die vraag te krijgen. Samen met het hoofd van de restauratieafdeling, Christel van Hees, vertelt Smeenk over dat complexe onderzoek.

Röntgenfoto

Voor de conditieproblemen van het schilderij zijn twee oorzaken. Van Gogh schilderde de populierenlaan op een doek dat hij een jaar eerder al had gebruikt. Op een röntgenfoto is het onderwerp van die onderliggende voorstelling te zien: de Oude Toren in Nuenen. Van Gogh schilderde de nieuwe voorstelling nog voordat de eerste goed was uitgehard. Dat heeft gezorgd voor een hechtingsprobleem tussen beide verflagen.

Van Gogh schilderde de populierenlaan op een eerder door hem gebruikt doek met daarop de kerk van Nuenen. Een röntgenopname maakt die onderliggende schildering zichtbaar.

De tweede oorzaak voor de loslatende verflaag zit hem in het gebruik van inmiddels achterhaalde restauratietechnieken. Vergeelde vernislagen zijn voor de oorlog mogelijk tot driemaal toe doorschijnend gemaakt door het schilderij te bewerken met alcoholdampen. Een oppeptechniek die de vernis week en weer transparant maakt, maar onbedoeld ook leidt tot een zachte verflaag. Bovendien is het schilderij in 1939 voorzien van een steundoek, een maatregel die nu alleen nog in noodgevallen gebruikt wordt omdat daarvoor warme hars en druk nodig zijn.

Bij het bedoeken zouden pigmenten in de vernislaag gedrukt kunnen zijn. Als dat het geval is, zou volledige vernisafname leiden tot materiaalverlies. Maar om de los zittende verf op het doek met lijm te kunnen vastzetten, moeten de vernislagen verwijderd worden. Zie daar het duivelse dilemma voor de restauratie-afdeling van Boijmans.

Naar de Nuenense periode van Van Gogh (december 1883-november 1885), waarin hij vooral het hardvochtige boerenleven vastlegde met De aardappeleters als het onbetwiste hoogtepunt, is relatief weinig onderzoek gedaan. Smeenk werkt samen met specialisten van onder meer de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en het Van Gogh Museum. Het doek is de afgelopen maanden met allerlei geavanceerde apparatuur onderzocht, waardoor de gebruikte verf en bindmiddelen tot op de molecuul geanalyseerd konden worden. Dat gaat volgens Smeenk en Van Hees vast nieuwe inzichten opleveren over Van Goghs schildertechniek en materiaalgebruik in die vroege fase van zijn loopbaan.

Poolse scanapparatuur

In september gaat Smeenk voorzichtige vernisafnametesten doen, bijgestaan door de specialisten van de RCE en Poolse onderzoekers met speciale scanapparatuur. Pas daarna kan Boijmans een beslissing nemen over de behandeling van de instabiele verflagen. Als vernisafname verantwoord is, begint een langdurig restauratieproces waarbij Smeenk het schilderij met behulp van een microscoop centimeter voor centimeter zal behandelen. Na het verwijderen van de vernis zal ze vervolgens losse verf vastzetten, schades herstellen en ook de scheurtjes langs de randen van het doek dichten. Een karwei dat bezoekers van Depot Boijmans Van Beuningen op afstand kunnen volgen.

Mogelijk levert het verdere onderzoek ook technisch bewijs op over een vraagstuk dat kunsthistorici al lang bezighoudt. Van Gogh nam zijn populierenlaan mee naar Parijs. Heeft hij daar, onder invloed van Franse kunstschilders, de lichtere toetsen in de bomen en de lucht aangebracht? Als dit aangetoond kan worden, maakt dat De populierenlaan bij Nuenen tot een sleutelstuk, een schilderij dat de Brabantse en Franse perioden in het oeuvre van Van Gogh verbindt. Smeenk durft er nog geen zekerheid over te bieden. „Maar er is veel wat er op wijst dat Van Gogh in Parijs verder heeft gewerkt aan het schilderij”, zegt ze.