Oekraïne krijgt zicht op EU, maar het kan nog jaren, decennia duren

De weg is lang, stenig en er is geen garantie op succes. Oekraïne en zijn kleine buurland Moldavië is donderdagavond de status van kandidaat-lid van de Europese Unie toegekend. Het is een geopolitiek besluit, een signaal aan Poetin en een steunbetuiging aan de belaagde Oekraïense bevolking in één.

Voor Kiev betekent het praktisch nog niets. Maar Oekraïne, en in het bijzonder president Volodymyr Zelensky, krijgt ermee wel precies waar het de afgelopen maanden onvermoeibaar voor lobbyde. De symbolische waarde van de kandidaatstatus is groot. Die moet perspectief bieden aan een door oorlog geteisterd land en motiveren om daadkrachtig verder te werken aan de toetredingseisen. Dat werk kan nog jaren, wellicht decennia duren. Voor Georgië is de weg nog langer: dat kreeg donderdag slechts een ‘perspectief’ op het kandidaat-lidmaatschap aangeboden.

„Er kan geen beter signaal van hoop zijn in moeilijke tijden”, zei voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen donderdagavond.

Rutte: een belangrijk signaal

Volgens premier Mark Rutte kan de nieuwe status „helpen in het motiveren van de Oekraïnse strijdkrachten”. Rutte was tot voor kort mordicus tegen het kandidaatlid-maatschap, zoals Nederland de afgelopen jaren voortdurend op de rem stond in de Europese uitbreidingsdiscussie. Maar „de situatie in de wereld” maakt dat volgens de premier nu „echt een belangrijk signaal” moet worden afgegeven, zei hij donderdag.

De EU begint aan een project waarvan de gevolgen nog nauwelijks zijn te overzien - áls het tot toetreding komt. De EU zou opschuiven naar het oosten, wat de machtsbalans verandert. Oekraïne is een arm land, ook nog eens door een oorlog is geteisterd. Alle bekende vragen over de bestuurbaarheid van de Europese instellingen – denk aan het misbruik van het veto – komen opnieuw op tafel. Zullen de door Brussel gekoesterde liberale waarden en principes over rechtsstatelijkheid de operatie overleven? Oekraïne wordt, in bevolkingsomvang het vijfde EU-land.

Voor al die existentiële kwesties was nog weinig aandacht. In de slotverklaring van de Europese regeringsleiders staat niet meer dan een korte verwijzing naar het „absorptievermogen”. Wel brak kanselier Olaf Scholz donderdag opnieuw een lans voor institutionele vernieuwing: hij wil het gebruik van het veto terugdringen.

Lees ook Is de EU wel klaar voor een nieuw rondje uitbreidingen?

Lijdensweg Balkanlanden

Het was géén feestdag voor de zes landen van de westelijke Balkan, die al bijna twee decennia het lidmaatschap proberen te bemachtigen. De nieuwe status voor Oekraïne en Moldavië voedde de vrees dat ze in de wachtkamer tot de EU ingehaald worden door nieuwe favorieten of zelfs vergeten worden. Zij kwamen donderdagochtend naar Brussel voor een speciaal overleg met de EU-regeringsleiders – en kwamen, zeiden ze zelf, na afloop, geen stap verder. De Albanese premier Edi Rama waarschuwde Oekraïners dan ook vooral geen illusies te koesteren over snelle toetreding.

Voor de Balkan-landen is toetreding een lijdensweg. Ze worden in Brussel vaak als groep behandeld, maar het is een nogal gevarieerd gezelschap. Sommige landen – Noord-Macedonië en Albanië – zijn eigenlijk klaar voor toetredingsonderhandelingen, maar lopen tegen het nationalisme van andere landen aan die al wel lid zijn. Servië scoort politieke minpunten door de EU-sancties tegen Rusland niet te steunen.

Lees ook ‘Al veel te vaak heeft de Europese Unie Kosovo teleurgesteld’

De aspiraties van Noord-Macedonië en Albanië lopen vast op Bulgarije. Na drie verkiezingen in acht maanden werd aan de vooravond van de EU-top de regering in Sofia opnieuw ten val gebracht. De afgelopen maanden heeft Frankrijk geprobeerd te bemiddelen in het culturele geschil tussen de twee landen.

Bulgarije heeft vooral een probleem met Noord-Macedonië. Skopje zou moeten erkennen dat het Macedonisch geen zelfstandige taal is, maar slechts een regionale variant van het Bulgaars. Sofia, op zijn beurt, weigert te erkennen dat er een Macedonische minderheid in Bulgarije woont. Eerder hield Griekenland de toetreding tegen omdat Athene het onverteerbaar vond dat het buurland dezelfde naam had als de meest noordelijke Griekse provincie, Macedonië. In 2019 veranderde het land zijn naam met de uitdrukkelijke bedoeling te kunnen toetreden.

„Bulgarije is een schande”, zei de Albanese premier Edi Rama, „maar het is niet alleen Bulgarije. De reden is de leugenachtige geest van toetreding. Bulgarije is daar het meest verbijsterende voorbeeld van. De geest van toetreding verwerd van een gezamenlijke visie van een hele gemeenschap tot de kidnapping van lidstaten.”

Rama noemde de EU daarom „impotent”. Premier Dimitar Kovacevski van Noord-Macedonië noemde de blokkade een „serieuze aantasting van de geloofwaardigheid van de Europese Unie.”

Een politieke gemeenschap?

De slepende uitbreidingsdiscussies voeden inmiddels het debat over nieuwe, alternatieve vormen van Europese samenwerking. Bijvoorbeeld in de vorm van een ‘Europese Politieke gemeenschap’, een idee dat de Franse president Emmanuel Macron onlangs opperde. Donderdagavond hielden Europese regeringsleiders er een verkennend gesprek over.

De kans dat zo’n nieuw overlegorgaan zal ontstaan is groot - echte tegenstanders zijn er niet. Maar over de precieze vorm is nog niks duidelijk.

Vanuit de Balkan klonk donderdag gematigd enthousiasme over zo’n nieuw orgaan. En ook Oekraïne zou er voor open staan. Maar, benadrukken allen: een alternatief voor het toetredingsproces kan dat nooit zijn. Uiteindelijk ontkomt de EU niet aan de fundamentele uitbreidingsvraag.

Lees ook NRC geeft tips in een gids.