De doden lopen voortaan met je mee op het Olympiaplein

Er is niemand die de namen kent van deze joodse Amsterdammers op de foto, die zich bij de grote razzia op 20 juni 1943 moesten verzamelen op het Olympiaplein. De Duitse bezetter transporteerde hen via Westerbork naar een van de vernietigingskampen in Oost-Europa.

Op die bijna zomerse dag werden in Amsterdam op drie locaties (ook het Daniel Willinkplein en het Sarphatipark) in totaal ruim 5.500 joden opgepakt. Fotograaf van het beeld op het Olympiaplein is de Nederlandse collaborateur, NSB’er en SS’er Herman Heukels. Hij maakte die dag meer foto’s in de stad ter meerdere eer en glorie van het nazisme.

Afgelopen maandag 20 juni is op het Olympiaplein, in de zuidwestelijke hoek, het gedenkteken Schaduwen onthuld dat de Nederlands-Israëlische kunstenaar Ram Katzir (53) ontwierp. Hij vond inspiratie in een gedicht van de in 1945 uit de kampen teruggekeerde Eli Dasberg dat is opgenomen in Atlas van een bezette stad (2019) van Bianca Stigter.

„Over heel Amsterdam lag een schaduw”, vertelt Ram Katzir tijdens een gesprek bij het monument. „Dasberg schrijft over een ‘don’kre schaduw’ van een dode vriend die met hem meeloopt. In ons gedenkteken hebben we de schaduwen van de figuren op de foto zichtbaar en voelbaar gemaakt.” De argeloze passant zou er zo aan voorbijgaan. Wie stilstaat bij de gitzwarte contouren in de stoeptegels en bij het informatiebord, exact op de plek waar de fotograaf stond, ervaart ontzetting.

Jongeren bij betrekken

Katzir begeleidde op verzoek van stadsdeelbestuurder Flora Breemer drie toenmalige leerlingen van het Amsterdams Lyceum, Laura Borgstein, Zara Hoeffelman en Anne Kleijn bij het maken van een ontwerp. Vijf jaar geleden, als lid van de stadsdeelcommissie, agendeerde Breemer al een gedenkteken van de grote razzia. Ze vond dat je naar de toekomst moest kijken en jongeren moest betrekken bij een oorlogsmonument.

Breemer: „Dat het kunstwerk bijna onopvallend aanwezig is, zie ik als een manier om met geschiedenis en dus met het verleden om te gaan. Je kunt er achteloos aan voorbijgaan of er lang over nadenken. Ook hebben we een lesprogramma ontwikkeld voor scholen in Zuid, zodat docenten deze razzia en het gedenkteken kunnen betrekken bij hun geschiedenislessen. Ik wil graag dat dit een plek van herinnering wordt.”

Dat het traject voor dit monument zo lang duurde, heeft er mee te maken dat buurtbewoners erin gekend zijn, legt ze uit. „Een eerder idee van een man die met een koffer in de hand naar een voetbal kijkt, wekt misschien de suggestie dat de mensen naar deze gebeurtenis keken en niets deden. Dat stuitte op bezwaar, de Amsterdammers van toen kunnen niets terugzeggen.” Wel is bekend dat er in deze stad veel joden zijn weggevoerd; als je het over de Tweede Wereldoorlog hebt, is dat altijd nog pijnlijk, zegt ze. „Ik ben trots op de subtiliteit van Schaduwen. Familie van mij is ook weggevoerd van deze plek. Mede daarom gaat dit gedenkteken me zo aan het hart.”

Voor Katzir was de betrokkenheid van jeugdige scholieren belangrijk. Een van hen is zelf beeldende kunst gaan studeren: „Ik was er benieuwd naar hoe de Instagram-generatie dit thema zou verbeelden. Na het idee van de man met koffer kwamen we op een ontwerp van twee trouwringen. Pas het gedicht van Dasberg bracht het juiste idee: schaduwen.”

Katzir plaatste meer kunst in de openbare ruimte, zoals de installatie Rozenoord in het Amstelpark; niet ver van de plek waar 140 mannen, deels uit het verzet, werden gefusilleerd. Op een grasveld plaatste hij 106 stoelen, met eronder een steen met de naam van het slachtoffer. Van zijn hand is ook Bagage, een reeks van zes stenen koffers op verschillende plekken in Leiden die de afwezigheid van de weggevoerde mensen symboliseert. „Ik streef transparantie na”, vertelt hij. „Een kunstwerk buiten moet doorzichtig zijn, als het ware. Je mag eraan voorbijgaan, dat geldt voor mijn oorlogsmonumenten. Mijn openbare sculpturen moeten in de omgeving integreren, alsof ze samen met die omgeving ontworpen zijn.”

De foto van 20 juni 1943 waarop hij zijn kunstwerk baseerde bestudeerde Katzir nauwgezet. Via het programma solar calculator kon hij in samenwerking met architect Grisha Zotov de stand van de zon op die dag en daardoor het tijdstip van de foto reconstrueren: 09.19 uur in de ochtend. Op de computer maakten ze een 3D-animatie van de figuren om het juiste visuele beeld te krijgen en de exacte schaduwen vast te stellen. Vervolgens tekende hij in het steen de belijning van de schaduwen, die door een gespecialiseerd bedrijf met een diamantboor werden uitgezaagd. Na terugkeer van de tegels op het plein zijn de uitgesneden vormen met asfalt opgevuld.

Jodensterren op zwarte jassen

„Ik heb historische kaarten en foto’s van het Olympiaplein uit die tijd bestudeerd”, vertelt Katzir. „Het huis op de achtergrond is hetzelfde als op de foto. Rechts zie je een stukje van de tribune en links een elektricteitshuisje. Op de zwarte jassen zijn de jodensterren goed te zien. De tragiek van de foto schuilt in wat wij nu weten en wat deze mensen toen niet wisten – dat ze hun dood tegemoet gaan. Dat ik kies voor asfalt heeft ermee te maken dat de mensen destijds ook over asfalt liepen, de tegels zijn van later datum.”

Katzir verwijst naar de beklemmende film Three Minutes: A Lengthening van Bianca Stigter, ook over het latere, fatale lot van joodse mensen die de dood zullen vinden. Zij bevestigt desgevraagd de anonimiteit van de gefotografeerden: „Als niemand weet wie je bent, dan besef je opeens hoe groot de schaal van de vernietiging was. Er is niemand over die je zou kunnen herkennen.” Die naamloosheid van de mensen is tot op heden gebleven, al is de foto wereldwijd bekend. Schaduwen geeft hen geen naam terug, wel een plaats in de herinnering.

Lees ook Bianca Stigter: ‘Onze kennis van wat gaat gebeuren zet deze beelden enorm onder druk’