Documenta is een wereld vol goede intenties

Documenta 15 is anders dan alle vorige Documenta’s sinds 1955. Omdat het één kleurrijk festival is, open voor iedereen en in afwezigheid van het establishment: galeries, musea en westerse tentoonstellingsmakers doen niet mee. En omdat kunst hier niet het doel is, maar een bijproduct van collectieve arbeid en van ‘nongkrong’, een Indonesisch woord voor ‘samenzijn’. ruangrupa, het Indonesische collectief van kunstenaars en creatievelingen dat artistiek verantwoordelijk is voor deze Documenta, introduceert een lexicon van begrippen die nieuw zijn voor de kunstwereld. Het belangrijkste is ‘lumbung’, een term die zich laat vertalen als ‘gedeelde rijstschuur’, wat wil zeggen dat de oogst gemeenschappelijk is en eerlijk wordt gedeeld. Het Documenta-budget is ondergebracht in de ‘Common Pot’, van waaruit het geld op een voor iedereen inzichtelijke manier evenredig onder de betrokkenen wordt verdeeld. ‘Ekosistem’ is een overkoepelend collectief van groepen en individuen die samenwerken en samen tijd doorbrengen.

En zo is het imposante classicistische museum Fridericianum nu eens niet de centrale locatie van de Documenta met de meest prestigieuze kunst. Het biedt onderdak aan de Fridskul, een ontmoetingsplek en educatief centrum, compleet met kindercrèche en slaapplekken. Hier worden lumbungwaarden als generositeit, humor en de verbinding met de lokale omgeving in praktijk gebracht. Mensen praten met elkaar, zitten op kussens op de grond en spelen met hun kinderen.

ruangrupa, voor wie Documenta vooral „een manier is om nieuwe vrienden te vinden”, heeft de artistieke verantwoordelijkheid grotendeels uit handen gegeven aan veertien lumbung-leden, die vervolgens via hun netwerken kunstenaars(-collectieven) en andere deelnemers hebben uitgenodigd. In totaal zijn het er meer dan duizend, te vinden op 39 plekken in Kassel. Behalve Fridskul is ook een publicatie-netwerk opgezet, een galerie, kiosk en radiostation.

Lees ook Wat is er zo bijzonder aan de vijftiende Documenta? En 4 andere vragen.

Individualisme en machtsstreven

Overbodig te zeggen dat Documenta 15 zeer kritisch staat tegenover westerse ideeën over kunst en algemeen tegenover individualisme en alle machtsstreven. Europese kunst is er nauwelijks te vinden, Amerikaanse kunst helemaal niet. ruangrupa heeft de hele machinerie van de Documenta, met alle bijbehorende kunstideologieën en marktmechanismen, radicaal ondersteboven gekeerd. Met niet te stuiten enthousiasme en optimisme hebben ze Documenta omgetoverd in een utopische wereld waar mensen vreedzaam en duurzaam kunnen samenleven – dit ondanks agressieve rellen rond de Palestijnse deelname, waarbij ruangrupa van antisemitisme werd beschuldigd.

Dit betekent ook dat Documenta 15 als kunsttentoonstelling niet te recenseren is, omdat het geen tentoonstelling is. De inrichting, als je het zo kunt noemen, van de locaties onttrekt zich aan de mogelijkheid om kunstwerken als zodanig te bekijken of zelfs te herkennen. ruangrupa nodigde deelnemers uit om hun praktijk, dat wat ze altijd al doen, mee te brengen naar Kassel. Liever geen kunstwerken die speciaal voor deze gelegenheid zijn gemaakt, het proces is immers belangrijker dan de uitkomst. Veel kunstenaars wonen daarom gedurende de honderd Documenta-dagen in gemeenschappelijke appartementen in Kassel. Op locatie maken ze dingen en veranderen die weer en vooral wordt er gepraat en rondgehangen. Een groot deel van de tentoonstellingsruimten wordt ingenomen door zitjes in eindeloze variaties, vaak herinneren ze aan leefkuilen uit de jaren zeventig. Doordachte kunstinstallaties zijn er niet, wel veel hippie-achtige kraampjes en stands en ook een moestuinproject. Hier en daar wordt gekookt en gegeten.

In het Hübner-Areal, een industrieel pand vlakbij de brede Fulda-rivier, zijn elf collectieven neergestreken, ondermeer uit Afrika, China en Australië. Het is hier een soort markt voor goede intenties, met acties tegen ontbossing, vervuiling, kapitalisme, kolonialisme enzovoort. Als bezoeker loop je hier enigszins zwevend rond want een structuur of plan ontbreekt. Wat er te zien is lijkt op kunst, zoals fotowerken, video’s, tekeningen en verzamelingen van gebricoleerde objecten, maar het mist urgentie, de individuele bijdragen raken ondergesneeuwd in de algemene en doelloze gezelligheid van de marktplaats.

Armeense genocide

Buiten hotspots als Fridericianum, Documenta Halle en Hübner-Areal zijn de interessantere werken te vinden. Het hoogtepunt van Documenta 15 is een film van Pinar Ögrenci (1973) in het Hessisches Landesmuseum. De film, getiteld Asît, Koerdisch voor ramp of lawine, speelt zich af in Müküs, het Anatolische geboortedorp van Ögrenci’s vader. Hij moest vluchten, eerst naar Istanbul en vervolgens opnieuw, naar Berlijn. Tot aan de genocide van de Armeniërs door de Turken in 1915 leefden in Müküs Armenen, Koerden en Perzen vreedzaam met elkaar. De film laat zien hoe het trauma en de gevolgen van de onuitsprekelijke gebeurtenissen van 1915 nog steeds dagelijkse realiteit zijn voor de bewoners. Met lange, langzame shots brengt Ögrenci het leven in het bergdorp, dat tot de aanleg van een asfaltweg in 2013 ’s winters volkomen van de buitenwereld was afgesloten door sneeuw, heel dichtbij. De Armeense zanger Hayrik Muradyan bezingt het landschap en rouwt om de geschiedenis van Anatolië.

De bovenverdieping van museum Grimmwelt is het domein van verhalenverteller en muzikant Agus Nur Amal pmtoh. Hij weet op een lichte manier zware onderwerpen voor het voetlicht te brengen, zoals militair geweld, mensenrechten en ecologische destructie. Op een videofilm zien we hoe hij een bezoek brengt aan rijstvelden in Indonesië, al pratend met boeren en zingend vertelt hij hun verhaal. In de afgelopen maanden deed Agus Nur Amal een project over de toekomst van de Fuldarivier met schoolkinderen uit Kassel, de resultaten zijn in Grimmwelt te zien. Hier is ook Jatiwangi aanwezig, een collectief dat het eigen dorp uit een economische malaise hielp door samen met alle bewoners een dakpannenfabriek op te zetten, huizen te restaureren, gemeenschappelijke voorzieningen te creëren en een zangkoor en artistieke werkplaats op te richten. Het sprookjesmuseum Grimmwelt is de juiste locatie voor de projecten Agus Nur Amal en Jatiwangi, die te mooi lijken om waar te zijn.

Op één plek in het Fridericianum komt de kunst heel hard aan, zoals je hoopt dat kunst doet. Sada (‘echo’ in het Irakees) is een initiatief van de Irakese kunstenaar Rijin Sahakian. Sada bood van 2010 tot 2015 een programma van seminars en workshops aan voor jonge kunstenaars in Bagdad, in de intieme ruimte van een atelier. Voor Documenta 15 vroeg Sada aan de deelnemers van toen om te laten zien hoe hun praktijk er nu uit ziet. De resultaten, films gemaakt in Irak, Frankrijk, Turkije en de US, zijn hartverscheurend. Bassim al Shaker werd gemarteld omdat hij studietekeningen maakte van de Venus van Milo. Hij runt nu een kapperszaak en zag hoe een kind, en daarna de moeder, vlak voor zijn winkel werden gedood. Met tekeningen vertelt hij het verhaal. Ali Eyal zat in een café met een vriend toen een bom ontplofte. Eyal rende naar buiten en ontdekte dat hij bedekt was met stukjes vlees van zijn vriend. De Sada-films en de vertelwijze zijn rauw, direct en teder. Ze bewijzen de betekenis van kunst, juist in situaties van oorlog en chaos.

In het How to book for artists, onlangs gepubliceerd door ruangrupa, staat als een van de regels: „Make friends. Not art.” Dit is precies wat ze hebben gedaan. Veel vrienden hebben ze zeker gemaakt. Maar de dwingendheid, als kunst, van het werk van Ögrenci, Agus Nur Amal en de Sada-groep is op Documenta 15 heel zeldzaam.