9 Tips: Wat mag je niet missen op Documenta 15?

1. Atis Rezistans in St Kunigundis

Een doodskist bekleed met cd’s, waaruit een skelet overeind lijkt te komen. Nog een skelet, met auto-onderdeel als pet en een verroeste uitlaat die als penis functioneert. Dit is de industriële voodoo-wereld van het Haïtiaanse collectief Atis Rezistans, dat voor Documenta de kerk St Kunigundis heeft omgebouwd tot een spirituele les Haïtiaanse geschiedenis. Mooi hoe de kerk als vanzelfsprekend het decor wordt voor een voodoo-setting, maar ook dat daarbij schroot is gebruikt bij gebrek aan geld voor materialen. Al even vanzelfsprekend ligt er een groot Christuskruis op veldje voor de kerk, gemaakt van olieblikken.

2. Inland in het Natuurmuseum

Haar solotentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam is net afgelopen, en tijdens deze Documenta maakt het werk van de Duitse kunstenaar Hito Steyerl deel uit van de presentatie van Inland. Dit collectief, dat in 2009 werd opgericht, onderzoekt duurzame ecologische technologie en het creëren van landelijke gemeenschappen. Dat klinkt zwaarder dan de kunst soms uitpakt: Steyerls video is een geestige ‘reportage’ over de eerste rotstekeningen in Europa (de beesten op die tekeningen komen tot leven), maar ook over realityshows, kaas en een YouTubende kaasmaker in de Picos in Spanje. Hij probeert zuiverheid in de wereld te brengen door doedelzak te spelen, gekleed in een wolvenhuid.

3. Made You Look in Hotel Hessenland

Er is veel goeie geluidskunst op deze Documenta, bijvoorbeeld van het Zuid-Afrikaanse duo Molemo Moiloa en Nare Mokgotho. In een grote schemerige ruimte ligt een soort houten eiland met ronde vormen, waarop teksten zijn te lezen. Het ziet er uitnodigend uit, maar er is nergens genoeg ruimte om prettig te gaan zitten. Dat is ook niet de bedoeling: het ‘eiland’ symboliseert de slechts zeven procent van de grond die in 1913 na de invoering van de Zuid-Afrikaanse Natives Land Act aan de zwarte bevolking werd toegewezen, terwijl tachtig procent beschikbaar werd voor de witte bevolking. Uit het plafond komen desoriënterende geluiden, en stemflarden met oral history uit het gebied.

4. Nguyen Trinh Thi in het Rondell

Een ander boeiend geluidskunstwerk is afkomstig van de Vietnamese kunstenaar Nguyen Trinh Thi. In een krappe donkere ronde toren (let op je hoofd bij het naar binnen gaan van de ruimte) verwerkt ze delen van de roman Tale Told in the Year 2000 van Bùi Ngoc Tán. De roman, die in 2000 verscheen, gaat over detentiekampen in het noorden van Vietnam in de jaren zestig en zeventig en werd prompt verboden en vernietigd. Dat moest dus indirecter en zo ontstond dit werk, dat indringend is zonder dat je precies kunt aangeven wat er gebeurt – en zo krijgt geen censor er vat op.

5. Pinar Ögrenci in het Landesmuseum

De film Asît (‘Ramp’) is een indringend kunstwerk over het verdwijnen van de Armeense cultuur, van de Turkse, in Berlijn wonende, filmmaker Pinar Ögrenci. De film over een afgelegen bergdorp in Anatolië, het geboortedorp van Ögrenci’s vader, toont hoeveel liefde in waarneming kan schuilgaan. Het is een hoogtepunt van Documenta 15. (Lees ook het artikel: Documenta is een wereld vol goede intenties)

6. Richard Bell in (en voor) Fridericianum

Een op Marcel Duchamp geïnspireerd urinoir met ballonnen bij de wc’s plaatsen lijkt een geestig statement over de waarde van westerse kunst. Zeker als je ondertekent met ‘R. Bell’ (Duchamp zette ‘R. Mutt’ op zijn pisbak). Maar Bell doet nog wel meer; hij plaatst een Aboriginal Embassy op het Friedrichsplein waar films worden getoond over het gevecht om gelijke rechten en er hangen kleurrijke schilderijen waarop demonstranten en militairen zijn afgebeeld die langs de weg staan terwijl mannen van kleur langslopen met op een bord ‘I AM A MAN’.

7. Sada in het Fridericianum

Sada – dat ‘echo’ betekent in het Arabisch – is een collectief dat tussen 2011 en 2015 diverse kunstenaars in Bagdad de vraag stelde de oorlogen in Irak in beeld te brengen. Voor deze Documenta heeft het collectief ze opnieuw bezocht om te kijken hoe het nu met ze gaat. Dat levert dwingende kunst op. (Lees ook het artikel: Documenta is een wereld vol goede intenties)

8. Taring Padi in Hallenbad Ost

Al die collectieven met hun commentaar op het Westen en op Israël zouden wat meer in de spiegel moeten kijken – zo ongeveer kan het commentaar samengevat worden op het kunstwerk dat in Duitsland en internationaal al veel ophef veroorzaakte. Maar wanneer je gaat kijken, lijkt dat voorbarige kritiek. Het Indonesische collectief Taring Padi heeft in een verbouwd zwembad een Indonesische geschiedenis vanaf de halverwege de jaren zestig in kaart gebracht, met het accent op marteling van politieke dissidenten en corruptie. Geen spoor van zelfingenomenheid maar verfijnde tekeningen, grove karikaturen, strips en kartonnen poppen vormen een installatie met een duidelijke politieke boodschap: kunst is er om misstanden aan de kaak te stellen. „Zolang je in ons land nog gewoon doodgeschoten kan worden, kan je kunst nog niet als plezier zien”, stelt een van de leden van het collectief. Op het Friedrichsplatz is wel een doek weggehaald, omdat er een soldaat met varkensgezicht op stond afgebeeld met een Davidster en een ketting om zijn nek met het woord ‘Mossad’, de benaming van de Israëlische geheime dienst.

9. The Question of Funding in WH22

De beschuldigingen van antisemitisme op deze Documenta begonnen in januari toen het Palestijnse kunstenaarscollectief The Question of Funding werd uitgenodigd. De groep was ooit vernoemd naar de pan-Arabist, anti-zionist en nazi-liefhebber Khalil al-Sakakini. De kunstwerken zelf vormen nauwelijks reden tot ophef. Op sommige zijn oude meesterwerken bewerkt – Van Goghs Aardappeleters zitten nu voor een raam waarop bombardementen te zien zijn, het Franse vrijheidssymbool Marianne loopt door gebombardeerde straten. Op een ander werk staat een blij jongetje met ‘I love Gaza’ op zijn T-shirt. En op een tekstbord wordt uitgelegd dat verf voor kunstenaars Gaza in gesmokkeld moet worden; alleen levensmiddelen mogen zomaar de grens over. Verf kan immers gevaarlijk zijn.