Verandering van klimaat is overal anders
Het IPCC-rapport toont dat iedere regio eigen klimaatproblemen kent
Door Marcel aan de Brugh en Laura Bergshoef 9 augustus 2021
IPCC-rapport Klimaatverandering is overal op aarde zichtbaar, maar de gevolgen verschillen van plek tot plek. Sommige plekken warmen veel sneller op, andere krijgen te maken met regenval.
Geen plek op de wereld ontkomt meer aan de gevolgen van klimaatverandering. Of het nu in de vorm van meer en intensere hittegolven is, meer en langer aanhoudende droogtes, een toename van zware orkanen dan wel meer en heftiger neerslag. In elke regio op aarde wordt inmiddels wel een van die trends, of een combinatie ervan, gemeten. En die trends zullen in de toekomst sterker worden.
Geen plek op de wereld ontkomt meer aan de gevolgen van klimaatverandering
Behalve dat de klimaatveranderingen wijdverspreid zijn, gaan ze „ongekend” snel, schrijft het IPCC. Dat geldt bijvoorbeeld voor de stijging van de zeespiegel, die de laatste decennia ook nog extra versnelt.
NRC heeft zes regio’s op een rij gezet die allemaal te maken zullen krijgen met klimaatverandering.
1 Opwarming van noordelijke delen van Canada, Alaska en Siberië
Foto Dimitar Dilkoff/AFP
Deze regio warmt verhoudingsgewijs snel op, net als het hele Arctische gebied. Omdat het klimaat er al vrij droog is, zeker in Siberië, neemt het aantal bosbranden toe. Ook is het er de laatste dertig jaar meer gaan bliksemen. Onderzoekers van de Vrije Universiteit in Amsterdam hebben dat aangetoond. Volgens hun analyse wordt 75 tot 95 procent van de bosbranden er veroorzaakt door bliksem. De branden stoten grote hoeveelheden extra CO2 de lucht in, wat de opwarming van de aarde versterkt.
In Siberië woedden afgelopen maanden uitgebreide bosbranden. Net als vorig jaar; toen heerste er van januari tot mei een ongekend lange hittegolf. Het zorgde niet alleen voor lang aanhoudende bosbranden, het versterkte ook de dooi van de permafrost, een andere zorgwekkende ontwikkeling in het hoge noorden. Door ontdooien worden micro-organismen in de bodem actiever. Ze zetten organisch materiaal om, een proces waarbij de broeikasgassen methaan en CO2 vrijkomen. De angst bestaat dat er uit de permafrost opeens enorme hoeveelheden van die broeikasgassen vrijkomen – gesproken wordt van een koolstofbom. Maar zoiets zien wetenschappers tot nog toe niet; het proces gaat gestaag.
Daarnaast kalven kustgebieden sterker af door dooi van de permafrost. Dorpen en steden aan zee lopen meer gevaar. Ook verzwakt de bodem, waardoor bijvoorbeeld huizen en bruggen verzakken, en olie- en gaspijpleidingen beschadigd raken.
2Opwarming in de Amazone
Foto Ricardo Funari/Getty Images
De Amazone is nu nog een regenwoud. Maar bij verdergaande opwarming zou, zo is het idee, het gebied plotseling kunnen veranderen in een betrekkelijk droog savanne-achtig ecosysteem, met vooral gras, en hier en daar een boom. Het zou de regenval in heel Zuid-Amerika ingrijpend veranderen en zelfs weerpatronen in de rest van de wereld kunnen beïnvloeden. In zijn laatste rapport over de stand van zaken acht het VN-klimaatpanel IPCC de kans op deze omslag weliswaar erg klein, maar de impact zou enorm zijn.
Dat zegt ook Arie Staal, die aan de Universiteit Utrecht onderzoek doet naar zo’n mogelijke omslag van de Amazone. Het regenwoud verdampt veel water en draagt bij aan de regionale neerslag, legt hij uit. Door (illegale) houtkap verdwijnen bomen, en door toenemende droogte zien wetenschappers de laatste decennia meer sterfte van bomen in de Amazone. Minder bos leidt tot nog meer droogte. „Wat de brandbaarheid weer vergroot”, zegt Staal.
Of dat uiteindelijk tot een omslag van de Amazone kan leiden? Daarover is nog veel onzekerheid. „Voor de hele Amazone is die kans heel klein”, zegt Staal. „Maar de kans dat een deel van het regenwoud verandert in savanne, is duidelijk groter.”
Volgens Frans Bongers, hoogleraar bosecologie aan Wageningen Universiteit & Research, herstelt een bos in de regel snel na schade. „Vooral natte bossen gaan snel, droge bossen langzamer.”
Hoe ouder en soortenrijker een bos, en hoe meer van dat bos er nog is, hoe sneller het herstel. Maar als de verstoring groot is, en keer op keer plaatsvindt, duurt herstel veel langer. „Of het is zo erg dat er geen herstel meer mogelijk is”, zegt Bongers. De combinatie van grootschalige houtkap en meer droogte door klimaatverandering kan daartoe leiden. „In sommige gebieden zien we dit al optreden.” Maar dat de hele Amazone zou omslaan, daarvan is volgens Bongers „voorlopig nog geen sprake”. Om zo’n scenario te voorkomen, is beter beheer van de Amazone nodig.
3 Smeltende ijskappen op Groenland/Antarctica
Foto Marcel aan de Brugh
Groenland en Antarctica zijn bedekt met grote ijskappen. Zouden ze allebei helemaal smelten, dan zou de zeespiegel er wereldwijd gemiddeld 7 respectievelijk 58 meter door stijgen. Zo erg zien klimaatwetenschappers het voorlopig niet worden. Maar toch zou de zeespiegel de komende eeuwen tot millennia vele meters kunnen stijgen. De ijskap op Groenland, die op plekken drie kilometer dik is, verliest sinds de jaren 80 op jaarbasis meer ijs en smeltwater dan er aan sneeuw bij valt. Sinds 2000 heeft dat massaverlies zich versneld. En vanaf het begin van de eeuw is het proces van massaverlies ook begonnen op Antarctica, hoofdzakelijk op het westelijk deel van het continent.
Drie jaar geleden schreef het IPCC in een speciaal rapport – dat opwarming van 1,5 graad Celsius vergeleek met opwarming van 2 graden – dat er instabiliteiten in de ijskappen zitten. Bij een opwarming van 1,5 tot 2 graden zouden die instabiliteiten „getriggered” kunnen worden. Het zou betekenen dat delen van de ijskappen onomkeerbaar smelten. De zeespiegel zal dan over honderden tot duizenden jaren meerdere meters stijgen. In het deze maandag verschenen jongste rapport over het klimaat, schrijft het IPCC hetzelfde. „We denken er nog precies zo over”, zegt Aimée Slangen, die mee schreef aan het rapport en een van de hoofdauteurs is van het hoofdstuk over zeespiegelstijging. Ze is onderzoeker bij het Nederland Instituut voor Onderzoek der Zee. „We moeten dus alles op alles zetten om de opwarming niet te ver te laten oplopen.”
4 Opwarming in Midden-Oosten/Noord-Afrika
Foto Angelos Tzortzinis/AFP
Deze regio is een hotspot voor opwarming, zegt Bart van den Hurk van Deltares. Hij schreef mee aan het deze maandag verschenen stand-van-zakenrapport van het IPCC en was een van de hoofdauteurs van het hoofdstuk met tal van (regionale) kaarten over veranderende temperaturen, neerslag en droogte.
„In het Europese en Afrikaanse Middellandse Zeegebied zien we nog geen sterke systematische trend in totale neerslag, maar wel een grotere kans op droogte en hitte door de gestegen temperatuur”, zegt hij.
De komende decennia zullen vooral in het Midden-Oosten neerslagpatronen verschuiven. Er komt meer (zware) neerslag in de winter. „In december zag ik op verschillende weersites verslagen over hevige overstromingen en gigantische hagelbuien in Libanon, Saoedi-Arabië en Koeweit”, zegt Van den Hurk. In de zomer zal er juist minder neerslag vallen. In combinatie met de gestegen verdamping door de hogere temperaturen leidt dit tot een zeer waarschijnlijke toename in lange droge perioden en natuurbranden, legt Van den Hurk uit. „Op dit moment is er in West-Iran een megadroogte gaande. De bevolking is in opstand gekomen, mede door mismanagement van de watervoorziening.”
De veranderingen kunnen ook migratiestromen op gang brengen. Vaak zijn die regionaal. Van den Hurk: „Onlusten tussen bevolkingsgroepen zijn deels terug te voeren tot al lang slepende conflicten tussen landbouwers en nomadische herders, die elkaar tegenkomen in de zoektocht naar schaars water.”
5 Zeespiegelstijging in Noord- en West-Europa
Foto Rob Engelaar/ANP/HH
Noord- en West-Europa is een apart geval als het gaat om zeespiegelstijging. Kustgebieden krijgen hier te maken met de stijgende zeespiegel, maar de relatieve zeespiegelstijging rondom de Baltische Zee is een stuk lager door stijgend landoppervlak. Dat is een gevolg van de laatste ijstijd. Dikke ijsmassa’s drukten in die periode de bodem naar beneden. Gebieden rondom de Baltische Zee veren daar vandaag de dag nog van terug. Nederland daalt juist op veel plaatsen. Dat komt bijvoorbeeld door gas- en zoutwinning. Regio’s waar de zeespiegel langs de kust stijgt, zullen naar verwachting vaker te maken krijgen met overstromingen, en die zullen heviger zijn.
Naast zeespiegelstijging verhoogt ook steeds extremere neerslag het risico op overstromingen vanuit rivieren. Vooral in de winter verwachten experts meer en heviger buien, vooral in Noord-Europa. De zomers zullen juist op veel plaatsen droger worden. Door hogere temperaturen verdampt het water sneller. Droge zomers kunnen indirect een bedreiging vormen voor het drinkwater in Nederland. „Niet alleen omdat er dan minder drinkwater beschikbaar is, maar ook omdat de kwaliteit ervan achteruitgaat”, zegt Bart van den Hurk. De klimaatadviseur bij onderzoeksinstituut Deltares schreef mee met het laatste IPCC-rapport. „Een deel van het drinkwater komt uit het IJsselmeer. Daar zit altijd een beetje zout in. Normaal is dat geen probleem: er is zoetwatertoevoer uit rivieren. Maar door droogte kan de aanvoer van zoet water stokken: in de droge zomer van 2018 moesten sommige waterputten tijdelijk dicht.”
Vrijwel zeker is dat ook Noord- en West-Europa meer opwarmt dan het wereldwijde gemiddelde, schrijven wetenschappers in het IPCC-rapport. Vooral Scandinavië warmt snel op doordat sneeuw en ijs verdwijnen. Sneeuw en ijs weerkaatsen door hun kleur zonlicht. Wanneer ze door de mondiale opwarming smelten, blijft een donkere bodem of zee over en wordt juist meer zonlicht geabsorbeerd.
6 Zuidelijke uitlopers van de Himalaya in India, Pakistan en Bangladesh
Foto Sanjay Kanojia/AFP
Dit gebied warmt sneller op dan het gemiddelde wereldwijd. Het regenpatroon is erdoor veranderd, zegt Philippus Wester, die vanuit Kathmandu een internationaal onderzoeksprogramma coördineert dat de klimaatveranderingen in de Hindu Kush Himalaya-regio (ten noorden van Pakistan en India) in kaart brengt. „Tijdens de moesson in de zomer valt er meer regen.” De regen valt ook onregelmatiger en is heftiger. „Vroeger had je elke dag zachte regen. Nu komt het meer verspreid, en heb je cloud bursts, zoals laatst in Limburg.”
Die trend zal zich bij verdere opwarming doorzetten. Of het ook tot meer overstromingen heeft geleid, durft Wester niet te zeggen. „Je vermoedt het wel, maar om dat met zekerheid te kunnen zeggen heb je liefst een meetreeks van 150 jaar of langer nodig. Die is er niet.”
In de bergen, zegt Wester, leidt de opwarming ertoe dat permafrost ontdooit. Permafrost bestaat in dit gebied uit een mengsel van ijs, rotsen en sediment. „Als het ijs smelt, kan het zijn dat stukken rots loskomen. Of dat je landverschuivingen krijgt.” Begin dit jaar deed zich in de Indiase Himalaya een uitzonderlijk heftige steen- en ijslawine voor, waarbij zeker 140 mensen om het leven kwamen.
Door de opwarming zullen gletsjers de komende decennia meer smeltwater afvoeren. De grote rivieren Indus, Ganges en Bhramaputra zullen meer water te verwerken krijgen, en naar verwachting vaker buiten hun oevers treden. Maar na 2050 tot 2070 – het verschilt per rivier – zijn de gletsjers naar verwachting zover gesmolten dat hun jaarlijkse afvoer juist steeds verder afneemt. „Omdat het in de toekomst meer gaat regenen, zullen de rivieren steeds meer door regenwater worden gevuld.” Die regen valt voornamelijk in de zomer. In de winter en lente neemt de regenval naar verwachting af. Waterkrachtcentrales en landbouw hebben het water dan juist het meest nodig. „Het zal gevolgen hebben voor de stroomvoorziening en voor de landbouw”, zegt Wester.
Tekst
Marcel aan de Brugh en Laura Bergshoef
Fotoredactie
Peter Lipton en Vian Paashuis
Kaarten
Roos Liefting/Studio NRC
Vorm
Koen Smeets/Sanne van Griensven