Waarom kattenfilmpjes onweerstaanbaar zijn

In de trein zeeg een grijzende man in trainingspak, met een petje en een bouwvakkersdecolleté pal naast me neer. Niet gehinderd door de gebrekkige privacy haalde hij zijn telefoon tevoorschijn om door zijn foto’s te scrollen. Het resterende uur keek hij, en ik met hem, naar de foto’s van zijn katten: de grijze opgekruld op de bank, een lapjeskat tevreden spinnend onder het bed, de grijze en de lapjeskat samen koket kijkend in de kattenflat. Soms grinnikte de man hardop, als hij ze allemaal gezien had swipete hij nog eens de andere kant op.

Zijn kattenfoto’s en -filmpjes nu alomtegenwoordig omdat álle mogelijke foto’s en filmpjes alomtegenwoordig zijn, of hebben katten juist nu een bijzondere aantrekkingskracht? Hoogleraar filosofie Simon May betoogt precies dat laatste in The Power of Cute. Cute is een gevoeligheid en een esthetische categorie, betoogt hij, die bij uitstek tekenend is voor deze tijd en moet worden afgezet tegen andere culturele tendensen zoals de hang naar oprechtheid en authenticiteit. Cute is moeilijk te vertalen. ‘Schattig’ dekt de lading niet, want dat betekent alleen maar ‘erg lief’, en cute heeft volgens May iets dubbelzinnigs: het is behalve leuk, lief en onschuldig ook een verkorting van acute, en vermengt dus al die zoetheid met iets scherps en gewiekst. Noem het berekenende onschuld, of, in het geval van die katten, verraderlijke zachtheid.

Kinderarbeid

De opkomst van cute in het Westen koppelt May aan de ‘cult van het kind’, en daarmee aan de verheerlijking van de onschuld. Dat lijkt een goede christelijke traditie, verbeeld door elke maagd Maria met baby op de arm. Maar volgens May werd het kind pas echt heilig verklaard toen begin twintigste eeuw Freud schreef dat de ervaringen van het kind de volwassene bepalen, kinderarbeid mondjesmaat werd afgeschaft en kinderen niet langer verantwoordelijk waren voor het welzijn van ouders op leeftijd. Het kind had niet langer een economische functie. De ouder-kind-band verving, volgens May de ultieme liefdesband die eerder in romantische liefde werd gezocht.

Lees ook Wanneer is een robot zo echt dat hij eng wordt?

Sterker is Mays hoofdstuk over de opkomst van cute in Japan, waar kawaii deel is van de nationale identiteit. Kawaii was een soort internationale marketingstrategie om na 1945 het imago van het Japan van harakiri en kamikaze-piloten op te vijzelen. Onschuldig moest het zijn, net zo als de namen op de atoombommen Little Boy en Fat Man.

Castratie van een land

Kunstenaar Takashi Murakami noemt de kawaii-trend ‘de castratie’ van het land. De overheid benoemde er in 2009 drie kawaii-ambassadeurs, drie jonge vrouwen aangekleed als poppen, : een in schooluniform met minirok, de ander met een hartjesketting met daarop ‘Lolita’, de derde als porseleinen pop met strikken. Kawaii is ook onschuld vermengd met erotiek en een doorgeschoten jeugdigheidscultus, waarin vrouwen vooral kind moeten blijven, en waarbij een lege blik en een schooluniform opwindend worden gevonden.

De weerloosheid van een mandje kittens, kan behalve vertedering en zorg ook sadisme oproepen, schrijft May. Daar is zelfs een woord voor: cute-aggression, een reactie die sinds 2015 door neurologen wordt onderzocht. Die concludeerden dat wezens met grote ogen en kleine neusjes een neurochemische tsunami in gang zetten. Dat er naast vertedering ook een andere reactie moet optreden kan te maken hebben met de evolutionaire noodzaak zelf iets te doen en niet alleen maar verlamd toe te kijken, opperen ze in een artikel in The Atlantic.

Maar waarom zou de behoefte aan die primaire reactie nu sterker zijn dan anders? Het is niet zomaar escapisme, volgens May. Het is de onbestemdheid van cute die het zo’n eigentijds fenomeen maakt. Onbestemd, want mens noch dier (zoals Hello Kitty, een meisje met katachtige oren, vooral populair is onder vrouwen tussen de 18 en 40). Of onbestemd qua leeftijd: E.T. is in de film zowel wijs als onbeholpen, en zijn gerimpelde huid kan zowel die van een bejaarde zijn als die van een pasgeboren kind. Zelfs Trump heeft een touch of cute, vindt May, want die heeft de trekken van een kleuter in het lichaam van een oude man.

Kattenfilmpjes

Die onbestemdheid van cute, en van Trump dus is zo aantrekkelijk omdat het een anti-reactie is op de druk om oprecht, authentiek en zelfvoorzienend te zijn, betoogt May. Authenticiteit veronderstelt een innerlijk dat tot uitdrukking moet komen; cute heeft geen innerlijk en alles kan erop geprojecteerd worden en is daarmee alleen maar spel. Cute betekent tijdverspilling, het is inhoudsloos, frivool, zonder nut en zonder zin – precies waar behoefte aan is als alles efficiënt en logisch moet zijn.

Doordat May de nadruk legt op de onbestemdheid en de vele vormen van het onschuldige en calculerende, blijft zijn definitie van cute zelf wat ongrijpbaar. Ook zou je zijn boek af kunnen doen met de cultuurkritische noot dat iedereen infantieler wordt, terwijl alles juist ingewikkelder wordt. Maar cute is te wijdverspreid om er alleen afwijzend over te doen. En met Mays poging om het als esthetische categorie serieus te onderzoeken worden kattenfilmpjes nog interessanter om naar te kijken dan ze al waren.