Zo spoor je een stiekeme atoombom op

Wanneer en hoe werden kernwapenprogramma’s ontdekt?

Israël – 1960 – luchtfoto’s

De kernreactor die Israël rond 1957 met Franse steun begon te bouwen in de Negevwoestijn is een typische plutoniumproductiereactor. Dat Israël er een ondergrondse opwerkingsinstallatie (voor het terugwinnen van plutonium) bij plaatste maakte voor de Fransen glashelder dat er plutonium voor een kernwapen geproduceerd moest worden. Maar het ontging de Amerikanen. Die ontdekten de reactor pas eind 1958 op foto’s van U2-spionagevliegtuigen en bleven nog lang in onzekerheid over de bedoeling. Militair attachés wisten de reactor te benaderen en geleidelijk ontstond duidelijkheid. Een lid van de Amerikaanse atoomcommissie AEC lekte het nieuws eind 1960 naar The New York Times. Begin 1968 schatte de CIA dat Israël al over vier kernkoppen beschikte. Dat had de dienst begrepen van kernfysicus Edward Teller die bij vrienden in Israël op bezoek was geweest.

India – 1964 - geen geheimhouding

Met steun van Canada, de VS en ook Frankrijk had India al in de jaren vijftig zó’n omvangrijke nucleaire industrie gesticht – inclusief een Amerikaanse opwerkingsfabriek voor terugwinning van plutonium - dat het iedereen ontging dat het complex ook voor een militair doel was in te zetten. Aanvankelijk had India ook uitdrukkelijk vreedzame bedoelingen met kernenergie, maar toen het in 1962 een grensoorlog met China verloor en China bovendien in 1964 een atoombom tot explosie bracht, viel het principebesluit ook zelf kernwapens te gaan ontwikkelen. Daarvan is geen geheim gemaakt, ook al niet omdat men in eerste instantie een ‘vreedzaam nucleair explosief’ (PNE) zou ontwikkelen: een explosief voor het aanleggen van kanalen en dergelijke. Pakistan begreep het gevaar onmiddellijk en heeft het Westen tevergeefs gewaarschuwd. Toen India in mei 1974 zijn eerste (ondergrondse) atoomproef hield heeft het Westen die, eigenaardig genoeg, ook werkelijk als een vreedzame explosie opgevat.

Pakistan – 1974 - transacties

Al begin 1972 had Pakistan besloten ook aan een kernwapen te gaan werken. In 1974 werd bij SGN in Frankrijk een opwerkingsfabriek voor de terugwinning van plutonium uit verspleten splijtstof van een Canadese zwaarwaterreactor besteld. SGN en de Franse regering begrepen dat het plutonium voor een bom zou zijn. Henry Kissinger heeft de Fransen in 1976 overgehaald de levering te cancelen. Op dat moment wisten Engeland en Nederland al ruim een jaar dat Pakistan ook inzette op uraniumverrijking, dat inzicht werd pas in 1978 met de Amerikanen gedeeld. Dat het Pakistan menens was met de bom begrepen de inlichtingendiensten toen in 1981 bomonderdelen werden besteld in Nederland. Nog duidelijker werd het toen in 1983 snelle schakelaars (krytrons) in de VS werden gekocht. In 1998 bracht Pakistan een kernbom tot explosie.

Zuid-Afrika – 1977 - satellietopname

In 1977 ontstond het sterke vermoeden dat ook Zuid-Afrika aan een kernwapen werkte. De Russen ontdekten op satellietfoto’s bouwwerkzaamheden in de Kalahariwoestijn die sterk leken op de aanleg van schachten voor een ondergrondse atoomproef. Zij waarschuwden het Westen.

Dat Zuid-Afrika al sinds de jaren zestig, en na 1974 in verhoogd tempo, aan een kernwapen werkte kon lang onopgemerkt blijven omdat het land over veel eigen nucleaire know-how beschikte (ook dankzij Israël waarmee het samenwerkte) en voor technische toelevering vaak kon terugvallen op de eigen industrie. Ook beschikte het over eigen uraniummijnen en gebruikte het voor uraniumverrijking een uniek procedé (het jet-nozzle-proces) dat geen speciale aandacht trok. In 1979 signaleerde een Amerikaanse Vela-satelliet een dubbele flits boven de Indische oceaan die in verband is gebracht met een nucleaire proefexplosie van Zuid-Afrika (mogelijk in samenwerking met Israël). In 1989 is het Zuid-Afrikaanse programma ontmanteld.

Noord-Korea – ca. 1985 - satellietopnames

Begin jaren tachtig zagen de Amerikanen op satellietfoto’s dat bij Yongbyon een object in aanbouw was dat op een kernreactor leek. (Noord-Korea beschikte toen al over een Russische onderzoeksreactor.) In de jaren erna werd geleidelijk duidelijk dat het een plutoniumproductiereactor naar Brits model was. Eind jaren tachtig verscheen ook een langwerpige hal op de foto’s: een opwerkingsfabriek. In 1992 sprak de CIA het vermoeden uit dat Noord-Korea zeer dicht bij de fabricage van kernwapens was. In 2002 onthulde het land zelf dat het ook uranium verrijkte met behulp van gascentrifuges. Dat was iedereen ontgaan, maar is in 2010 bevestigd. Dat Noord-Korea echt kernwapens bezat en verder ontwikkelde heeft het land ook zelf, in februari 2005, bekendgemaakt. Vreemd genoeg werd dat weer als bluf afgedaan tot Noord-Korea in oktober 2006 werkelijk een kernbom liet ontploffen.

Irak – 1991- inspecties

Dat Irak zijn zinnen had gezet op een kernwapen werd al duidelijk toen het land halverwege de jaren zeventig een typische plutoniumproductiereactor bestelde in Frankrijk. De deal ging niet door. Frankrijk wilde liever een onderzoeksreactor leveren die hoogverrijkt uranium zou gebruiken en die onder controle stond van het IAEA. Israël had er weinig vertrouwen in en probeerde in 1979 twee reactorvaten te vernietigen die in Frankrijk klaar stonden voor verzending. Uiteindelijk bombardeerde Israël in 1981 de reactor toen die bijna gereed was. (In 1980 was al een Iraakse kerngeleerde vermoord.)

Toen kort na het einde van de eerste Golfoorlog in 1991 ‘action teams’ van het IAEA Irak binnentrokken werd uit documenten en interviews duidelijk dat het land inderdaad gewerkt had aan een kernwapen: een uranium-implosiebom. Duitse experts en Duitse bedrijven hadden Irak aan de gascentrifuges geholpen die uranium moesten verrijken. Ook waren heel ouderwetse cyclotrons gebruikt.

Libië – 2003 - dubbelagent en eigen onthullingen

Dat Libië probeerde een kernwapen te bemachtigen werd al duidelijk halverwege de jaren tachtig toen bleek dat het land voor dat doel contact had opgenomen met China en Pakistan. Concreter werden de aanwijzingen kort na 2000 toen één van de agenten (de Zwitser Urs Tinner) uit het nucleaire netwerk van de Pakistaanse metallurg dr. A.Q. Khan voor de CIA ging werken. Hij onthulde de contacten tussen het netwerk en Libië. Op zijn aanwijzingen werd in oktober 2003 op de Middellandse Zee het schip BBC China aangehouden met onderdelen van gascentrifuges aan boord. Met deze vondst was Gadaffi onder druk te zetten. Overigens had de Libische regering in maart 2003 ook zelf al besloten het bestaan van haar nucleaire programma te onthullen en dit programma te beëindigen. Maar het had tot in oktober 2003 nog geen details onthuld.

Iran - 2002 - onthulling verzetsgroep

Het kan zijn dat de hoofdlijnen van het Iraanse kernwapenprogramma al kort na 2000 zijn beschreven door één van de agenten uit het netwerk van dr. A.Q. Khan die voor de CIA was gaan werken. Zeker is dat een Iraanse verzetsgroep in augustus 2002 belangrijke details van het verborgen programma onthulde: er werden gascentrifuges geïnstalleerd bij Natanz en bij Arak werd gebouwd aan een plutoniumproductiereactor en een fabriek voor zwaar water. IAEA-inspecteurs die Iran in september 2003 bezochten bevestigden de onthulling. Halverwege 2005 komen de Amerikaanse inlichtingendiensten langs een omweg in het bezit van een laptop met informatie (in het Farsi) over Iraans werk aan een atoombom. Dit is bekend geworden als het Green Salt Project (ook wel: de ‘alleged studies’). Zowel het IAEA als de Amerikaanse inlichtingendiensten zijn ervan overtuigd dat Iran het wapenprogramma in 2003 beëindigde.

Syrië - 2007 - inbraak

Hard bewijs dat Syrië een kernwapen wilde ontwikkelen is nooit geleverd. Maar het is zeer aannemelijk. In de nacht van 5 op 6 september 2007 vernietigden Israëlische gevechtsvliegtuigen een opvallend gebouw aan de oever van de Eufraat dat, zoals het IAEA later heeft bevestigd, een plutoniumproductiereactor in aanbouw was. De constructie, half ondergronds en niet als reactor te herkennen, was duidelijk op satellietfoto’s te zien en hield Israëlische inlichtingendiensten al sinds 2006 bezig. Wat het voorstelde werd duidelijk toen Mossad-agenten in maart 2007 het Weense appartement binnendrongen van Ibrahim Othman, het hoofd van de Syrische commissie voor atoomenergie. (Othman gebruikte het appartement als hij vergaderingen van het IAEA bezocht.) Ze vonden er zijn computer en kopieerden alle opgeslagen informatie. Het bleek dat de reactor met hulp van Noord-Koreanen werd gebouwd, hij had waarschijnlijk een kopie van de Noord-Koreaanse plutoniumreactor moeten worden.