Welke impact hebben PFAS op je lichaam en kun je iets doen?

Er zitten zorgelijk hoge concentraties in het water van de Westerschelde en in de bodem bij Dordrecht, maar eigenlijk is het overal. Het is giftig - en toch gebruiken we het allemaal. De zogenoemde PFAS zijn momenteel veel in het nieuws. Maar hoeveel zorgen moet je je precies maken? En is er iets wat je kan doen om je eigen blootstelling aan PFAS te beperken?

In deze gids proberen we praktische antwoorden te zoeken op vragen rond deze alomtegenwoordige chemische verbindingen, op basis van eerdere stukken in NRC.

Wat zijn PFAS?

1 Wat zijn PFAS en waarom zijn ze zo bijzonder?

PFAS zijn de zogenoemde poly- en perfluoralkylstoffen. Dat zijn chemisch ongelooflijk stabiele samenstellingen van koolstof en fluor. Door deze samenstelling zijn ze hittebestendig, non-reactief, water- en vuilafstotend, ze hebben een lage oppervlaktespanning en zijn warmtegeleidend. En dat maakt ze zo handig dat ze al decennialang in allerlei consumentenproducten worden gebruikt.

Inmiddels is duidelijk dat er ook grote nadelen kleven aan de stabiliteit van PFAS-verbindingen. Ze breken namelijk nauwelijks af. Worden voorwerpen met PFAS bij het afval verbrand, dan blijven deze stoffen bestaan - en kunnen vrij de lucht in en zich verspreiden over de hele planeet. Er zijn ook directe vervuilingsbronnen, zoals brandblusschuim en vervuild water dat door fabrieken wordt gestort. Het vocht verdampt, de PFAS regenen overal op aarde neer.

Daarom vinden we deze stoffen inmiddels overal in de bodem, het grondwater, en het oppervlaktewater. Ze stapelen zich daar op en gaan niet meer weg.

Lees ook: Stoppen met PFAS: hoe kom je af van een stof waar alles van afglijdt?

2 Waar worden PFAS voor gebruikt?

Omdat deze stoffen zoveel handige eigenschappen hebben, worden ze sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw in heel veel producten gebruikt. PFAS zorgen ervoor dat jouw pan niet aanbakt, dat je regenjas regen afstoot en dat bubbels in brandblusschuim stabiel blijven. Ze werden ook jarenlang gebruikt in lippenstift en andere make-up, om die waterproof te maken.

Maar de lijst van producten met PFAS is nog veel langer: bakpapier, voedselverpakkingen, cement, wax voor ski’s, batterijen, fotopapier, airconditioning, zonnepanelen, kogels, autolak, tapijten, glas, leer, bepaalde medicijnen, tandpasta, flosdraad, gitaarsnaren, pianotoetsen, tennisrackets, golfhandschoenen, post-its, diverse onderdelen van een smartphone, hartpompen, natuurkundige deeltjesversnellers en smeermiddelen voor toepassingen in de ruimtevaart en kerncentrales, en vermoedelijk nog veel meer.

3 Kan de industrie zonder PFAS?

Dat ligt aan de sector. Sommige sectoren zijn al een tijd bezig met het verwijderen van PFAS uit hun fabricageproces. Zo zijn de voordelen van PFAS voor make-up eigenlijk niet goed bewezen. Je kan die lipstick of mascara dus relatief gemakkelijk zonder PFAS maken.

Maar spreek je over iets als brandblusschuim, dan wordt het lastiger. Dankzij de zogenoemde perfluoralkylzuren in dit schuim kan de brandweer namelijk veel sneller een brand blussen. Soms is dat cruciaal, bijvoorbeeld wanneer ergens brand woedt vlak bij explosief materiaal. Maar vaak ook niet: daarom is er inmiddels alternatief schuim in gebruik voor de meeste toepassingen.

Voor sommige voorwerpen is een alternatief dus snel gevonden, voor andere niet. Eén van de grootste problemen: waterafstotende stoffen zijn er genoeg, maar moleculen die olie afstoten, zijn veel zeldzamer. Pannen zonder PFAS bakken sneller aan, een regenjas zal sneller vies worden. In de zoektocht naar alternatieven gaat het vooral om hoeveel achteruitgang acceptabel is.

Overigens zijn nog lang niet alle bedrijven daadwerkelijk op zoek naar alternatieven. Pas nu er een mogelijk een verbod aankomt, komen ze in actie – zowel door te zoeken naar alternatieven als door te lobbyen tegen dat verbod.

Wat voor impact hebben PFAS op mijn gezondheid?

1 Hoe komen PFAS in mijn lijf terecht?

Na zo’n zeventig jaar massaal gebruik zijn PFAS overal in het milieu te vinden. De stoffen kruipen niet alleen ons grondwater in, maar daarmee ook ons drinkwater. Ze worden door planten geabsorbeerd en belanden in de voeding van dieren.

Daardoor heeft vrijwel iedereen op aarde PFAS in het lichaam. We krijgen het voornamelijk binnen via ons voedsel en drinkwater. De impact van andere blootstelling aan PFAS, bijvoorbeeld door het gebruik van een pan met anti-aanbaklaag, een post-it-plakkertje of mascara, is in vergelijking daarmee zeer klein.

Lees meer over PFAS-blootstelling: RIVM: Nederlanders krijgen te veel PFAS binnen via kraanwater en voedsel

2 Wat doen PFAS met mijn lichaam?

Dat ligt aan de concentratie van PFAS in het bloed. Zelfs bij lage blootstelling krijgt een gemiddelde inwoner van Nederland zodanig veel binnen dat er kans is op schade aan het immuunsysteem. Een aantal van deze stoffen tast je immuunrespons namelijk aan: je wordt sneller ziek, omdat je lichaam niet meer zo effectief optreedt tegen virussen en bacteriën, en vaccins werken niet meer zo goed.

Veel PFAS zijn bio-acummulatief. Dat houdt in dat deze stoffen zich in je systeem opstapelen en niet meer vertrekken. Dat zou bij hoge concentraties mogelijk kunnen leiden tot verdere gezondheidscomplicaties. In onderzoek naar een PFAS-uitstotende fabriek bij Parkersburg in de Verenigde Staten werd geconcludeerd dat sprake was van een verhoogd kankerrisico in een zwaar blootgestelde populatie. Dit verband wordt trouwens niet gelegd door de GGD’s die onderzoek deden naar het zeer vervuilde terrein in Sliedrecht, vlak bij Dordrecht.

Lees meer over het effect van PFAS op je immuunrespons: PFAS: schadelijk en niet kapot te krijgen

3 Wat zijn dan vervuilde gebieden?

In de omgeving van fabrieken die veel PFAS gebruiken, worden soms veel meer van deze stoffen in de bodem aangetroffen dan elders. Directe omwonenden zijn vaak jarenlang blootgesteld aan hoge concentraties PFAS. Dat verhoogt het risico op ernstige aandoeningen.

Nederland telt drie gebieden waar grotere hoeveelheden PFAS zijn gevonden, voornamelijk in de bodem. Het gaat om een gebied van enkele kilometers rond de Chemours-fabriek in Dordrecht, het water van de Westerschelde, en de omgeving van de Custom Powders-fabriek in Helmond. Die laatste stoot inmiddels niet meer actief PFAS uit, maar er is nog wel sprake van vervuiling.

In België loopt op dit moment een onderzoek naar de PFAS-concentratie in het bloed van bewoners die binnen enkele kilometers van de 3M-fabriek in Zwijndrecht (Belgische plaats nabij Antwerpen) wonen. In Nederland wordt dergelijk onderzoek nog niet uitgevoerd.

Lees ook: Chemiebedrijf DuPont kende risico’s van PFAS al decennia en zweeg

4 Wat is de impact van PFAS op mijn lijf als er een hoge concentratie in mijn bloed zit?

Daar wordt nu onderzoek naar gedaan, en nog lang niet alles is bekend. Een aantal zaken die we wél al weten: vrouwen met een relatief hoge concentratie van deze stoffen in hun bloed hebben gemiddeld een veel hogere bloeddruk. Het risico was tot 71 procent hoger dan bij vrouwen die een lagere PFAS-waarde hadden. En een hogere bloeddruk betekent een groter risico op hart- en vaatziekten.

Daarnaast zijn sommige PFAS in hoge concentraties kankerverwekkend. Ze kunnen ook de hormoonhuishouding aantasten en de lever- of schildklierfunctie verstoren. Dat kan weer gevolgen hebben voor de vruchtbaarheid van jonge mensen.

Lees ook: In België wordt onderzoek gedaan naar de impact van grote concentraties PFAS in de omgeving. ’Kan mijn zoon nog wel kinderen krijgen?’

5 Zijn er nog meer van dit soort stoffen waar ik me zorgen over moet maken?

Ja, alleen weten we nog lang niet om welke stoffen het precies gaat. Het duurt vaak jaren of zelfs decennia om uit te zoeken of een nieuwe stof daadwerkelijk impact op onze gezondheid heeft. Tegen die tijd kan zo’n stof al in duizenden consumentenproducten terecht zijn gekomen.

Wereldwijd zijn er 350.000 geregistreerde chemische stoffen, waarvan we niet precies weten welke er wel en niet in gebruik zijn. Ondertussen is het productievolume van chemicaliën wereldwijd vijftig keer groter dan in 1950. We weten van veel van deze chemicaliën niet precies wat voor effect ze hebben op het menselijk lichaam. En we weten óók niet wat voor gevolgen het heeft dat mensen veel verschillende stoffen tegelijkertijd in hun lichaam hebben.

De regelgeving voor chemische stoffen is daarom al vaker aangescherpt, zoals door de introductie van de Europese Reach-wetten in 2007. Maar controleren blijft lastig, en veel stoffen blijven op de markt terwijl we er weinig over weten.

Lees ook: Niemand heeft grip op een complexe cocktail van tienduizenden chemicaliën

Hoe moet ik omgaan met PFAS?

1 Kan ik iets doen om mijn PFAS-blootstelling te beperken?

Als je buiten een risicogebied woont, is er eigenlijk weinig wat je kan doen. PFAS zitten in het water en in de bodem waar voedsel wordt geteeld voor mens en dier. Er zijn op dit moment geen filters beschikbaar die consumenten kunnen gebruiken om deze stoffen uit het water te halen, laat staan uit ons eten.

Het percentage PFAS dat we tot ons nemen via de voorwerpen die we kopen, is zeer klein. Je kan er wel voor kiezen om bijvoorbeeld een jas zonder PFAS of pannen zonder anti-aanbaklaag te kopen: die zijn doorgaans van keramiek. Hiermee geef je een signaal af richting betrokken bedrijven, maar deze keuzes zullen je PFAS-blootstelling niet noemenswaardig beperken. (Nota bene: soms worden pannen aangeprezen om een ‘PFOA-vrije’ anti-aanbaklaag, maar die bevatten nog steeds een vorm van PFAS.)

Momenteel ligt er wel een voorstel voor een totaalverbod op PFAS bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen. Bedrijven kunnen daar tot september inspraak in hebben. Via dergelijke wetten kan de blootstelling aan PFAS wel worden ingeperkt, in ieder geval voor de toekomst. Houd dus goed in de gaten welke partijen straks instemmen met zo’n verbod.

2 Helpt het als ik bronwater uit een flesje drink, in plaats van water uit de kraan?

Ook in flessen bronwater worden regelmatig PFAS gevonden, al wordt hier wel door de betrokken bedrijven op getest, om vast te stellen of het percentage PFAS onder de marges voor gevaarlijk gebruik zit. Daarnaast helpt het niet om het water te koken: daar zijn PFAS te stabiel voor.

Overigens krijg je de meeste PFAS binnen via voedsel, zo’n 83 tot 98 procent. De overige 2 tot 17 procent komt uit ons drinkwater. Zelfs al drink je elke dag alleen schoon bronwater, zal de hoeveelheid PFAS in je bloed dus toch blijven toenemen.

3 Is er dan voedsel waar minder PFAS in zitten?

Het heeft vrij weinig zin om onderscheid te maken tussen eten met meer of minder PFAS, omdat het overal in de bodem zit en dus zowel in vlees als groente en fruit terechtkomt. Het is onmogelijk om een PFAS-vrij dieet samen te stellen.

Wel raadt het RIVM aan om niet regelmatig voedsel te eten uit moestuinen in een gebied waar hoge hoeveelheden PFAS zijn aangetroffen, zoals in een straal van vijftien kilometer rond de Chemours-fabriek in Dordrecht. Hier is de concentratie PFAS dermate hoog dat het over de langere termijn een grotere gezondheidsimpact kan hebben.

4 Moet ik me zorgen maken over mijn regenjas met PFAS?

De PFAS in je jas – of bakpapier, pan, enzovoorts – kunnen je weinig kwaad doen. Het laagje is stabiel. Hoogstens kunnen bij beschadiging wat PFAS vrijkomen, maar die concentraties vallen in het niet bij wat je via voeding en drinkwater binnenkrijgt.

5 Wat kan ik doen als ik dicht bij een vervuilingsbron woon?

De chemische fabriek Chemours staat in Dordrecht. Van dat gebied is inmiddels bekend dat de PFAS-concentraties bijzonder hoog zijn. Voor de bewoners heeft de overheid specifieke voorschriften gemaakt.

Zo kunnen Dordtenaren binnen een kilometer van de fabriek beter helemaal geen gewassen uit eigen moestuin eten. Maar ook op vijftien kilometer afstand woon je niet zonder risico en raadt de overheid in sommige gevallen aan het eten van groente uit eigen tuin te beperken.

Lees ook: RIVM: eet vanwege PFAS niet uit moestuin nabij Chemours-fabriek

Ook in de Westerschelde is sprake van vervuiling van land en water, vanwege afvalwaterlozingen door de nabijgelegen 3M-fabriek in België. De overheid raadt Nederlanders aan zo min mogelijk vis, garnalen, mosselen en oesters uit dit gebied te eten. Er zit acht tot tien keer zoveel PFAS in een zelfgevangen vis uit de Westerschelde dan in vis uit de winkel, berekende het RIVM.

6 Is het gevaarlijk om met PFAS vervuilde gebieden te bezoeken?

Het RIVM waarschuwt dus dat je beter zo min mogelijk plaatselijk geteelde groenten en fruit of lokaal gevangen vis kan eten uit vervuild gebied. Er zijn verder geen redenen bekend waarom je je specifiek zorgen zou moeten maken als je in een dergelijk gebied op vakantie bent.

Besef dat iedereen in Nederland sowieso te veel PFAS binnenkrijgt via voedsel en het drinkwater. Je gezondheid raakt aangetast doordat deze stoffen zich jarenlang in je systeem ophopen. Een bezoek aan Dordrecht zal deze waarden niet ineens significant verhogen.

7 Wat wordt er op dit moment door de wetgever aan PFAS gedaan?

Het RIVM heeft in februari in samenwerking met vier andere Europese gezondheidsorganisaties een totaalverbod op PFAS voorgesteld. Geneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen zijn uitgezonderd.

Sommige vormen van PFAS zijn al verboden, zoals PFOA. Maar fabrikanten vinden daar vaak een weg omheen, door over te stappen op andere, nog niet verboden varianten. Met een totaalverbod hopen de gezondheidsdiensten te voorkomen dat bedrijven deze stoffen toch op één of andere manier blijven gebruiken. De chemische industrie vindt dit onredelijk, omdat PFAS moeilijk te vervangen zijn.

Het voorstel ligt nu bij het Europese chemicaliënagentschap. Bedrijven hebben nog tot september de tijd om commentaar in te dienen op het voorstel.

Lees meer over het wetsvoorstel: ‘HANDEL NU!’ – op weg naar een totaalverbod grijpt de PFAS-lobby naar een laatste strohalm